Uprawa bazylii

Szczegóły

Kategoria: Ziołowy zakątek

Zioła były wykorzystywane przez człowieka od zarania dziejów. Stanowiły dodatek do pożywiania, pełniły funkcję medykamentów i środków konserwujących. Stały się również ważnym elementem rytuałów religijnych i obrzędów. Wiele gatunków roślin zielarskich znalazło zastosowanie także jako przyprawy, bez których trudno sobie wyobrazić współczesną kuchnię. Szczególną popularność zdobyła bazylia pospolita, która od lat wzbogaca smak wielu potraw.

Ojczyzną bazylii pospolitej są wschodnie rejony Indii i Sri Lanka. W stanie naturalnym występuje ona także na Jawie i w Cejlonie. Pierwsze wzmianki o tej roślinie pochodzą z Indii, gdzie była obecna na ołtarzach i w miejscach kultu religijnego. Jako roślina lecznicza była wykorzystywana w Egipcie, o czym świadczą zachowane dokumenty pochodzące z okresu około 1500 lat p.n.e. W IV wieku p.n.e. bazylia została sprowadzona do Grecji. Także w Cesarstwie Rzymskim ceniono jej walory smakowe, lecznicze i ozdobne, natomiast starożytni Libijczycy wierzyli, że spożywanie tej rośliny ochroni ich przed wężami i skorpionami.

W XII wieku bazylia była uprawiana w cieplejszych regionach Europy Środkowej i dopiero w XVI wieku zaczęto ją hodować w ziołowych ogródkach przyklasztornych we Francji, Włoszech i Hiszpanii. W piśmiennictwie polskim pierwsze zapiski na temat tej rośliny pojawiły się w „Herbarzu” Marcina Siennika i „Herbarzu polskim” Marcina z Urzędowa. Początkowo uprawiana była jako roślina doniczkowa i w oranżeriach.

Łacińska nazwa rośliny Ocimum basilicum L. pochodzi od greckiego słowa okimoin (pachnie) oraz łacińskiego basilicum (królewski). Informacje o niej można znaleźć w dziełach takich klasyków jak: Hipokrates, Dioskurides czy Teofrast z Eresos. Dawniej roślina ta symbolizowała zarówno cechy pozytywne, jak i negatywne. Kojarzono ją na zasadzie przeciwstawieństw jako: miłość i nienawiść, życie i śmierć, niebezpieczeństwo i ochronę. W starożytności wierzono, że bazylia odstrasza bestie, smoki i inne potwory. We Włoszech gałązka tej rośliny wpięta we włosy młodzieńca oznaczała gotowość do ożenku, a wystawiona w oknie samotnej dziewczyny - jej chęć do zmiany stanu cywilnego. W średniowiecznych obyczajach rozsypanie bazylii wokół serca wybranka miało zapewnić jego wierność. Szczególnie znaczenie miała jednak w chrześcijaństwie, bowiem według apokryfów, wyrosła w pobliżu grobu Chrystusa tuż po jego zmartwychwstaniu.

W słynnym dziele Giovanniego Boccacia „Dekameron” bazylia odegrała szczególną rolę, gdy jedna w bohaterek, Izabela, przechowywała głowę zmarłego kochanka w garnku z tą właśnie rośliną. Historia ta znalazła także swoje odzwierciedlają także w twórczości Johna Keatsa „Isabella or The Pot of Basil” oraz na obrazie Williama Dolmana Hunta „Isabella and the Pot of Basil”.

Wymagania klimatyczne i glebowe

Bazylia pospolita jest rośliną ciepłolubną. W okresie wegetacji temperatura powietrza powinna kształtować się na poziomie 20-25⁰C. Roślina jest również wrażliwa na wahania temperatury i dlatego zbyt wczesne wysadzenie jej do gruntu naraża ją na uszkodzenia spowodowane przez wiosenne przymrozki. Gatunek ten dobrze rośnie na stanowisku słonecznym, dostatecznie wilgotnym, osłoniętym od zimnych wiatrów, najlepiej o wystawie południowej. Największe zapotrzebowanie na wodę występuje w okresie kiełkowania i początkowego wzrostu. Bazylia najlepiej rośnie i plonuje na glebach żyznych, o wysokiej kulturze, zasobnych w składniki pokarmowe, łatwo nagrzewających się.

Stosuje się dwa sposoby zakładania plantacji bazylii – do gruntu i do inspektu. Ten pierwszy, znacznie powszechniejszy i tańszy jest dość ryzykowny, ze względu na gorsze wschody i możliwość wystąpienia przymrozków. Nasiona wysiewa się do gruntu w połowie maja w ilości 6 kg/ha w rzędy co 40 cm na głębokość 0,5-1 cm.

W insektach siewu nasion dokonuje się w końcu marca. Najlepiej kiełkują one w temperaturze 20-25⁰C. Gdy rozsada ma 2-3 liście i około 5-6 cm wysokości, wysadza się ją do gruntu w rzędy co 40 cm. Gdy minie niebezpieczeństwo wiosennych przymrozków można też stosować odległości co 30 cm. W pierwszym okresie wegetacji roślina rozwija się i rośnie bardzo wolno, szczególnie gdy jest zimno i deszczowo. W tym czasie warto też zadbać o odchwaszczenie. W trakcie suszy wskazane jest deszczowanie.

Niektóre zioła, w tym bazylia, doskonale czują się na wewnętrznych parapetach okiennych, dlatego można je wykopać jesienią z ogrodu ziołowego, przesadzić do doniczek i przechowywać w domu. Nie zaleca się jednak umieszczania różnych gatunków roślin w jednym pojemniku, ponieważ utrudnia to ich ewentualną wymianę. Nie powinno się także uprawiać ziół w miejscu wystawionym na bezpośrednie działanie promieni słonecznych i o bardzo dużej wilgotności. Zimne przeciągi także nie sprzyjają rozwojowi roślin.

Do uprawy ziół nadają się zarówno donice ceramiczne, jak i plastikowe. Chociaż rośliny umieszczone w pojemnikach ceramicznych należy częściej podlewać, gdyż parująca przez  porowate ścianki woda schładza podłoże.

Zbiór i konserwacja bazylii

Zbioru ziela dokonuje się w początkowej fazie kwitnienia, natomiast do celów przyprawowych liście bazylii powinny być zebrane jeszcze przed kwitnieniem. Pędy bazylii ścina się dość wysoko na ziemią (około 10 cm) i układa w skrzynkach, koszach lub przewiewnych workach. Świeżo zebranych roślin nie należy ugniatać, ponieważ wszelkie uszkodzenia mechaniczne powodują uwolnienie enzymów, które z kolei mogą doprowadzić do rozkładu substancji biologicznie czynnych. Plon świeżej masy kształtuje się na poziomie około 8-10 t/ha, natomiast suchej – 1-3 t/ha.

Bazylię suszy się w warunkach naturalnych, w zacienionym, suchym, czystym i przewiewnym miejscu lub w suszarni w temperaturze 35⁰C. Po wysuszeniu powinna ona zachować naturalną jasnozieloną barwę oraz specyficzny aromat. Z 5-6 kg świeżej rośliny uzyskuje się około 1 kg suszu. Ziele po wysuszeniu powinno być przechowywane w ciemnych i często wietrzonych pomieszczeniach. Zbyt długie magazynowanie ma negatywny wpływ na jakość surowca, ponieważ zmniejsza się ilość substancji czynnych.

Suszone zioła przechowujemy w szczelnych pojemnikach. Nie powinno się ich stawiać na półkach umieszczonych nad grzejnikiem (ze względu na wahania temperatury) oraz w szafkach stojących w zaparowanej kuchni. Prawidłowo ususzone i przechowywane zioła zachowują aromat około roku.

Inną metodą konserwacji bazylii jest zamrażanie. Domowym sposobem można to wykonać na dwa sposoby: w całości lub w wodzie. W obu przypadkach podstawową zasadą jest wybór młodych, świeżych i zdrowych egzemplarzy. Podczas zamrażania w całości liście i pędy powinny być umieszczone w szczelnych, plastikowych torebkach, które zapobiegają utracie aromatu, a następnie w sztywnym pudełku, by nie uległy zgnieceniu. Natomiast podczas zamrażania ziół w wodzie posiekane liście umieszcza się w pojemniku na lód i zalewa wodą. Tak sporządzone kostki znajdują praktyczne zastosowanie w kuchni. Liście bazylii zamraża się po uprzednim posmarowaniu ich z obu stron oliwą.

Bazylię konserwuje się również przyrządzając aromatyczne octy i oleje. Im dłużej zioło przebywa w zalewie, tym bardziej intensywne są jego aromat i smak. Dla uzyskania pożądanego efektu konieczne jest, aby gałązka bazylii była zawsze całkowicie przykryta płynem.

Zioła po rozmrożeniu zachowują swój aromat, chociaż stają się wiotkie i lepiej nimi potrawy przyprawiać niż garnirować. Najlepiej zużyć je w ciągu pół roku od momentu zamrożenia.

Zastosowanie bazylii

Bazylia pospolita jest wykorzystywana w fitoterapii i homeopatii. Naparów z tej rośliny używano do płukania gardła w stanach zapalnych, a także spożywano w przypadku uporczywego suchego kaszlu. Do dziś jej właściwości bakteriobójcze znajdują zastosowanie w stomatologii jako środek dezynfekujący i dezodoryzujący. Może być także używana jako lek rozkurczowy ułatwiający trawienie w zaburzeniach przewodu pokarmowego i poprawiający apetyt. Reguluje florę jelitową oraz przeciwdziała wzdęciom. Bazylia podobnie jak melisa działa uspokajająco, wpływa na poprawę nastroju oraz dodaje sił witalnych.

Wyciągi z tego ziela sprawdzają się w stanach zapalnych śluzówek, zaś odwarów używa się do okładów i jako dodatek do kąpieli leczniczych przy skaleczeniach i trudno gojących się ranach. Napar ze świeżych liści jest skuteczny w niedokrwistości, a herbata z bazylii wpływa na zmniejszenie nudności.

Napar: 1 łyżeczkę suszonego ziela bazylii zalać 1,5 szklanki wrzącej wody i pozostawić pod przykryciem przez 15 minut. Przelać do termosu. Pić po 0,5 szklanki 3 razy dziennie między posiłkami.

Olejek bazyliowy ma zastosowanie w przemyśle kosmetycznym do wyrobu mydła, perfum, lotionów i szamponów. Przyspiesza regenerację skóry. Jest zalecany do kąpieli w przypadku cery trądzikowej, a także w stanach przygnębienia i wyczerpania nerwowego. Działa kojąco przy zakażeniach bakteriami i grzybami w jamie ustnej i gardle.

Preparatów zawierających olejek bazyliowy powinny unikać osoby cierpiące na marskość wątroby, kamicę oraz stany zapalne wątroby i pęcherzyka żółciowego. Nie powinny ich też przyjmować kobiety w ciąży i niemowlęta.

Bazylia to przede wszystkim niezastąpiona roślina przyprawowa. Świeżego ziela nie należy siekać, tylko rwać listki na mniejsze fragmenty, wówczas ich wyrafinowany smak jest bardziej wyrazisty. Przyjmuje się, że w 1 łyżka stołowa świeżych ziół odpowiada 1 łyżeczce ich suszonych odpowiedników. Najlepiej, aby ususzona roślina była przechowywana w całości, w ciemnych, zamkniętych pojemnikach, gdyż każde mechaniczne uszkodzenie włosków wiąże się z utratą cennego olejku.

Świeże liście bazylii bardzo dobrze komponują się z wszelkimi potrawami z pomidorów, ponadto używa się ich do przyprawiania najrozmaitszych sałatek, dań z grochu, grzybów i ogórków. Suszonej bazylii dodaje się do mięs, ryb oraz potraw z fasoli i warzyw. Bardzo dobrze harmonizuje też z cebulą, czosnkiem, pieprzem, rozmarynem i estragonem, a w przypadku dań rybnych z liśćmi szałwi i rozmarynu. W przypadku cięższych potraw z mięsa oprócz poprawy walorów smakowych, ułatwia też trawienie tłustych, zawiesistych sosów. Obok ziół takich jak majeranek, czosnek, imbir, papryka, gałka muszkatołowa, estragon czy słodka papryka, zapewnia uzyskanie dobrej jakości sensorycznej potraw bez dodatku soli lub z jej ograniczonym użyciem.

Bazylia jest cenioną rośliną miododajną ze względu na korzenny smak i mocny balsamiczny aromat. Zarówno same rośliny jak i zawarty w nich olejek są wykorzystywane jako naturalne repelenty do odstraszania nicieni i owadów.

Oprac. Joanna Radziewicz

Literatura:

1. Golcz, A.: Bazylia pospolita (Ocimum basilicum L.). Poznań: Wydaw. UP, 2008.
2. Senderski, M.E.: Zioła: praktyczny poradnik o ziołach i ziołolecznictwie .Wyd. 3. Warszawa: K.E. Liber, 2009.
3. Uprawa ziół: poradnik dla plantatorów / pod red. Barbary Kołodziej; [aut. Stanisław Berbeć i in.]. Poznań: PWRiL, 2010.
4. Squire, D.: Ogród ziół: projektowanie, zakładanie, udoskonalanie i pielęgnacja ogrodów ziołowych. Warszawa: "Arkady", 2009.