Cezaria Anna Baudouin de Courtenay-Vasmer-Ehrenkreutz-Jędrzejowiczowa – pierwsza kobieta rektor

Szczegóły

Kategoria: Świat kobiet

Cezaria Anna Baudouin de Courtenay-Vasmer-Ehrenkreutz-Jędrzejowiczowa urodziła się 2 sierpnia 1885 roku w Dorpacie. Była najstarszą córką wybitnego językoznawcy Jana Niecisława Baudouina de Courtenay  oraz lekarki, publicystki i społeczniczki, Romualdy z Bagnickich. W 1893 roku wraz z rodziną przeniosła się do Krakowa, gdzie ojciec objął Katedrę Gramatyki Porównawczej Języków Słowiańskich na Uniwersytecie Jagiellońskim. Rok później rozpoczęła naukę w nowo powstałym gimnazjum żeńskim. Zaczęła wówczas przejawiać talenty malarskie i muzyczne. `W 1900 roku po utracie kontraktu ojca na uczelni krakowskiej, rodzina przeniosła się do Petersburga, gdzie Cezaria kontynuowała naukę w miejscowym rosyjskim gimnazjum. W czasie wolnym oddawała się lekturze książek, a także odbywała wycieczki do pobliskich wsi i miejscowości letniskowych, gdzie zaznajamiała się z miejscowym folklorem. Kontynuowała też naukę gry na fortepianie. Była obdarzona wyjątkowym słuchem, dzięki czemu z łatwością zapamiętywała zasłyszane melodie, między innymi polskie pieśni ludowe. Miała już także, jako 10-latka, sprecyzowane plany na przyszłość. To wtedy oświadczyła przyjaciółce, że zostanie profesorem uniwersytetu. Jak się później okazało, nie były to tylko puste słowa.

W 1903 roku, po uzyskaniu matury, Cezaria Anna Baudouin de Courtenay wstąpiła na Wyższe Kursy Żeńskie. Studia, przerwała w czasie rewolucji 1905 roku. Rok później, jako wolny słuchacz, rozpoczęła naukę na Wydziale Historyczno-Filologicznym Uniwersytetu Petersburskiego. Początkowo jej zainteresowania naukowe, zapewne pod wpływem ojca, ogniskowały wokół kwestii językoznawczych. W kolejnych latach coraz bardziej zaczęły ją pochłaniać zagadnienia z zakresu etnografii i etnologii.

W 1909 roku wyjechała do Królestwa Polskiego, by odwiedzić rodzinę ojca. Był to jej pierwszy pobyt na ziemiach centralnej Polski i pierwsze zetknięcie w rodakami w kraju. Nawiązała kontakt z młodzieżą o lewicowych poglądach, aktywną w niepodległościowej konspiracji. Po powrocie kontynuowała naukę na uniwersytecie. W 1910 roku uzyskała dyplom I stopnia (uprawiający do ubiegania się o dalsze szczeble kariery akademickiej) na podstawie rozprawy pt.: „Język modlitewnika maryjnego wieku XVI wydanego przez profesora Ptaszyckiego”.

W czasie studiów zajmowała się działalnością społeczną. W 1909 roku, wraz z Zofią Sadowską oraz Stanisławą Adamowiczową, utworzyła studencką organizację kobiecą pod nazwą Stowarzyszenie Polek „Spójnia”, której głównym celem była działalność samokształceniowa, kulturalna, upowszechnianie wiedzy o możliwościach kształcenia, stypendiach i ewentualnym zatrudnieniu. W ramach organizacji tworzono biura pośrednictwa pracy, spotkania edukacyjne (literackie, historyczne i pedagogiczne) oraz towarzyskie. W obrębie Stowarzyszenia funkcjonował również klub dyskusyjny, któremu przewodniczyła Kazimiera Iłłakowiczówna i biblioteka. Dużą uwagę przykładano do szerzenia patriotyzmu wśród Polek. W tym celu obchodzono rocznice narodowe i organizowano wyjazdy do Polski.

W 1910 roku Cezaria Anna Baudouina de Courtenay  wyszła za mąż za niemieckiego językoznawcę i etnologa Maxa Vasmera, którego poznała w czasie studiów. Rok później młodzi małżonkowie odbyli podróż do Grecji, w poszukiwaniu materiałów do swoich prac naukowych. Po drodze zatrzymali się między innymi w Wiedniu i w Grazu. Jednak nawet ta sentymentalna, a zarazem intelektualna podróż nie zdołała uratować ich małżeństwa. Rodzina męża naciskała, by Cezaria zrezygnowała z pracy zawodowej, na co ta,  pod żadnym pozorem, nie chciała się zgodzić. Po rozwodzie, który prawdopodobnie nastąpił za obopólną zgodą, Max Vasmer do końca życia utrzymywał przyjacielskie kontakty z rodziną Baudouin de Courtenay, udzielając wsparcia w trudnych momentach życiowych.

Po rozstaniu z mężem Cezaria przeprowadziła się do Warszawy. Tam rozpoczęła pracę w warszawskich prywatnych gimnazjach w charakterze nauczycielki języka polskiego, łaciny i rosyjskiego, równolegle kontynuując działalność naukową. Współpracowała z Towarzystwem Naukowym Warszawskim. Jej profil badawczy uległ przemianie, a w napisanych przez nią publikacjach zaczęła dominować problematyka etnograficzna i etnologiczna. Zajmowała się analizą zabytków literatury ludowej, podań, bylin ruskich, jako odzwierciedlenia stosunków międzykulturowych. W swoich studiach nad podaniami materiał literacki traktowała nie jako zapis faktów historycznych, ale raczej odzwierciedlenie stosunku emocjonalnego do nich. Na ten okres przypadają również początki jej zainteresowań nad podaniami i wierzeniami hagiograficznymi.

W 1916 roku Cezaria Anna Baudouin de Courtenay-Vasmer  ponownie wyszła za mąż za późniejszego historyka prawa i działacza Polskiej Partii Socjalistycznej, Stefana Ehrenkreutza. Mieli troje dzieci – zmarłą tragicznie córkę Krystynę oraz synów: Tadeusza i Andrzeja. W 1920 roku, wraz z rodziną, wyjechała do Wilna, gdzie jej mąż brał udział w tworzeniu uniwersytetu, a ona ponownie zajęła się nauczaniem w miejscowym gimnazjum. Po dwóch latach na podstawie rozprawy ”Święta Cecylia - przyczynek do genezy apokryfów” habilitowała się na Uniwersytecie Warszawskim. Zdobyty stopień naukowy umożliwił jej podjęcie pracy na Uniwersytecie Stefana Batorego. Od 1924 roku prowadziła tam wykłady i ćwiczenia, a w 1927 roku została mianowana zastępcą profesora etnologii i etnografii. Wraz ze studentami zajmowała się badaniami terenowymi, koncentrując się przede wszystkim na powiązaniach obrzędowości ludowej z cyklem wegetacyjnym. Przemyślenia dotyczące metodologii badań etnograficznych znalazły odzwierciedlenie w jej publikacjach, miedzy innymi „O potrzebach etnologii w Polsce” czy „Wskazówki dla zbierających przedmioty dla Muzeum Etnograficznego Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie”. Cezaria podkreślała znaczenie typowości obiektów, opisu ich pochodzenia i przeznaczenia – bez których stają się one bezwartościowe naukowo, bez względu na walory estetyczne.

Wielkim osiągnieciem badaczki było utworzenie Muzeum Etnograficznego przy Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie. Zaczątkiem zbiorów były eksponaty zgromadzone w 1925 roku, na wystawę tkanin ludowych. Wykorzystywała też swoje kontakty z regionalnymi Towarzystwami Popierania Przemysłu Ludowego. Współpracowała z Komisją Antropologiczną Polskiej Akademii Umiejętności. Była współorganizatorem II Zjazdu Geografów i Etnografów Słowiańskich (1927) oraz II Międzynarodowego Kongresu Sztuki Ludowej (1930). Kierowała też Sekcją Etnograficzo-Geograficzną Instytutu Naukowo-Badawczego Europy Wschodniej, prowadziła wykłady i ćwiczenia z etnografii w Szkole Nauk Politycznych przy tym Instytucie. Aktywnie działała na rzecz kobiet. Była przewodniczącą wileńskiego oddziału Stowarzyszenia Kobiet z Wyższym Wykształceniem. W 1929 roku uzyskała nominację na profesora nadzwyczajnego. Była to pierwsza kobieca nominacja profesorska.

Jednak sukcesy zawodowe nie szły w parze z powodzeniem w życiu prywatnym. W 1933 roku Cezaria Anna Baudouin de Courtenay-Vasmer  podjęła decyzję o zakończeniu kolejnego małżeństwa i wraz z synami przeniosła się do Warszawy. W 1935 roku rozpoczęła pracę na Uniwersytecie Warszawskim i objęła Katedrę Etnografii Polskiej. W tym samym czasie zdecydowała się na trzecie małżeństwo – z Januszem Jędrzejewiczem – ministrem Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, premierem RP i autorem słynnej reformy szkolnej, zwanej jędrzejowiczowską. W okresie warszawskim uczona podjęła również zakończone sukcesem starania o utworzenie w stolicy Muzeum Etnograficznego.

Po wybuchu II wojny światowej wraz z mężem opuściła kraj i przez Lwów, Rumunię przedostała się na Bliski Wschód, gdzie m.in. pracowała w powołanym przez Stanisława Swianiewicza Biurze Studiów Bliskiego i Środkowego Wschodu. Była też jednym ze współzałożycieli Polskiego Instytutu Naukowego w Jerozolimie.

W 1947 roku wraz mężem przeniosła się do Londynu. Na emigracji nadal prowadziła aktywną działalność zawodową i naukową. Działała na rzecz utworzenia Polskiej Rady Naukowej na Obczyźnie, w którym następnie pełniła funkcję członka Wydziału Humanistycznego. Była też jednym ze współzałożycieli Polskiego Uniwersytetu na Obczyźnie. Wykładała tam etnografię i etnologię, a od 1958 roku pełniła obowiązki rektora tej uczelni. Była też członkiem wielu towarzystw naukowych, w tym m.in.: londyńskiego Zrzeszenia Polskich Profesorów i Wykładowców na Obczyźnie, paryskiego Towarzystwa Historyczno-Literackiego,  czy Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland.

Anna Baudouin de Courtenay-Vasmer-Ehrenkreutz-Jędrzejowiczowa była autorką wielu prac z zakresu etnografii i etnologii. Jej dorobek naukowy obejmuje szereg artykułów, prac monograficznych, referatów i opracowań materiałowych zamieszczanych w licznych periodykach. Poświęcała się przede wszystkim badaniom z zakresu muzealnictwa (w tym gromadzeniem zbiorów etnograficznych regionu wileńskiego), kultury ludowej, folkloru i obrzędowości. Podejmowała problematykę związaną z kultem św. Jerzego i jako jedyna polska etnolog posługiwała się pojęciami fenomenologii dla wyjaśnienia zjawisk kultury.

Zmarła 26 lutego 1967 roku w Londynie. Wraz z mężem została pochowana na cmentarzu Elmers End pod Londynem.

Była odznaczona Krzyżem Oficerskim Polonia Restituta (1929).

Oprac. Joanna Radziewicz

Literatura:

1. Zamojska D.: Cezaria Anna Baudouin de Courtenay-Vasmer-Ehrenkreutz-Jędrzejowiczowa (1885-1967). Nauka i Szkolnictwo Wyższe, 2011 nr 2.
2. Garczyk B.: Baudouin de Courtenay Cezaria Anna. http://www.polskipetersburg.pl/hasla/polska-kadra-i-studenci-instytutu-technologicznego-w-petersburgu.
3. Sokolewicz Z., Cezaria Anna Baudouin de Courtenay – Vasmer -Ehrenkreutz – Jędrzejewiczowa 1885–1967 [w:] Portrety Uczonych. Profesorowie Uniwersytetu Warszawskiego 1915−1945, A−Ł, Monumenta Universitatis Varsoviensis, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2016.