Dzieje kolęd polskich

Szczegóły

Kategoria: Kultura i tradycje ludowe

Kolędy to nieodłączny element Świąt Bożego Narodzenia w Polsce. Od wieków w wielu polskich domach kultywowana jest tradycja wspólnego śpiewania, tych jakże pięknych pieśni o charakterze religijnym. Zawiera się w nich nieprzebrany skarbiec naszych najlepszych wartości i uczuć – religijnych, narodowych, ale też tych związanych ze wspomnieniami dzieciństwa… wigilii, choinki, prezentów, wspólnego kolędowania.

Kolędy w Polsce cieszą się niesłabnącą popularnością już od XVI wieku. Ich autorami byli głównie poeci (Andrzej Morsztyn, Franciszek Karpiński) i znani kaznodzieje jak ks. Piotr Skarga. Kolędy śpiewane były przez Polaków w Złotym Wieku i podczas Zaborów. W czasach II wojny światowej na podstawie kolęd układano kolędy-patriotyczne. Do dziś w różnych śpiewnikach przetrwało kilkaset kolęd i pastorałek.

Polskie pieśni bożonarodzeniowe wywodzą się z hymnografii łacińskiej lub czeskiej Najstarsza zachowana polska kolęda pochodzi z 1424 roku i zaczyna się od słów Zdrow bądź, krolu anjelski. Inne XV-wieczne kolędy to: Stałać się rzecz wielmi dziwna (przekład pieśni czeskiej, poł. XV w.), czy Chrystus się nam narodził (koniec XV w.). Kolędy z tego okresu miały charakter teologiczno-modlitewny, poważny i wzniosły, były ściśle oparte na Ewangelii. Na początku XVI w. zaczęły się pojawiać utwory bardziej rozbudowane narracyjnie, przeznaczone zarówno do odśpiewania, jak i modlitwy, np. pieśń Dziecię namilejsze, proszę cię, nie płaczy z druku „Żywot Pana Jezu Krysta” Baltazara Opeca (1522), pieśń Władysława z Gielniowa Augustus kiedy krolował, czy pieśń Jezu, synaczku panieński z tzw. Kancjonału kórnickiego.

Według tradycji święty Franciszek z Asyżu zapoczątkował zwyczaj urządzania żłóbka i jasełek (kołysanie Dzieciątka), któremu towarzyszyło śpiewanie tkliwych kołysanek

Najstarsze i najpiękniejsze

Wzrost popularności kolęd nastąpił na przełomie XVII i XVIII wieku, wtedy ustalił się sam termin kolęda w znaczeniu pieśni bożonarodzeniowej. Powstała wówczas jedna z najważniejszych polskich kolęd W żłobie leży, przypisywana Piotrowi Skardze – do melodii poloneza koronacyjnego króla Władysława IV.

• Za najstarszą polską kolędę uznaje się Gdy się Chrystus rodzi. Jej powstanie datuje się na przełom XVI i XVII wieku. Autor tekstu i melodii jest nieznany, choć często przypisuje się go Piotrowi Skardze. Kolęda zawiera elementy taneczne i chóralne, charakterystyczne dla Baroku.
• Jedną z niewielu kolęd przełożonych na język polski jest Anioł pasterzom mówił, która została przetłumaczona w XVI wieku z łacińskiej pieśni Dies est laetitiae. Melodia do niej pojawiła się dopiero w XIX wieku w „Śpiewniku kościelnym” księdza Michała Marcina Mioduszewskiego wydanego w roku 1838, zyskując odtąd dużą popularność.
• Inną bardzo popularną kolędę Bóg się rodzi, do melodii w rytmie poloneza, napisał pod koniec XVII w. Franciszek Karpiński. Po raz pierwszy kolęda ta została odśpiewana w Starym Kościele Farnym w Białymstoku roku Pańskiego 1792. Przez wiele lat była śpiewana na różne melodie w zależności od regionu. Bóg się rodzi, uchodzi obecnie za królową polskich kolęd.
• Również z XVII pochodzi kolęda Przybieżeli do Betlejem, która przez trzy stulecia przechodziła różne zmiany. Aktualna jej wersja została napisana w II połowie XIX w. Autor słów i melodii jest nieznany. Warto dodać, że pierwowzór Przybieżeli do Betlejem zachował się w kilku egzemplarzach i jest przechowywany w różnych archiwach.
• Z końca XVII pochodzi kolęda autorstwa Stefana Bortkiewicza Mędrcy Świata Monarchowie, która do XIX w. istniała jedynie w tradycji szlacheckiej. Zyskała prawdziwą popularność wśród wszystkich Polaków dopiero w XIX w. w momencie ułożenia melodii do niej przez księdza Zygmunta Odelgiewicza.
• Jedna z najpiękniejszych polskich kolęd-kołysanek pt. Lulajże Jezuniu pochodzi z 1705 r. Na jej podstawie tworzono pieśni o charakterze patriotycznym, również Fryderyk Chopin czerpał z niej inspiracje. Kolędę kompozytor zacytował w środkowej części scherza h-moll op.20.
• Najprawdopodobniej w XVIII w. powstała kolęda Pójdźmy wszyscy do stajenki, do której melodia została skomponowana dopiero w XIX w. Niezwykłą popularność zapewnił jej marszowy charakter. Na jej podstawie powstawały tzw. kolędy patriotyczne, niezwykle popularne w XIX w.
• Z XVIII wieku pochodzi wiele kolęd, które mają charakter pełnych ciepła kołysanek. Jedną z nich jest Jezus malusieńki, której melodia posiada cechy i rytm kujawiaka. Kolęda, ze względu na nostalgiczną melodię i tekst, była bardzo popularna w zakonach żeńskich, dzięki czemu przetrwała do czasów współczesnych i na stałe zapisała się w polskiej tradycji bożonarodzeniowej. Inną jest kolęda Gdy śliczna Panna, do której tekst przez cały wiek XVIII był przechowywany w rękopisach. Do XIX w. pieśń, śpiewana była praktycznie w każdym klasztorze żeńskim.

O kolędach wypowiadali się najwybitniejsi nasi poeci, jak Adam Mickiewicz, który w wykładach z literatury słowiańskiej (1841) mówił:

Nie wiem, czy jaki inny kraj może się pochlubić zbiorem podobnym do tego, który posiada Polska... Mówię o zbiorze Kantyczek... Uczucia w nich wypowiedziane, uczucia macierzyńskie, gorliwej czci Najświętszej Panny dla Boskiego Dzieciątka, są tak delikatne i święte, że tłumaczenie prozą mogłoby je spospolitować. Trudno by znaleźć w jakiejkolwiek innej poezji wyrażenia tak czyste, o takiej słodyczy i takiej delikatności.

Najpopularniejsze w Polsce i na świecie

• Na przełomie XVIII i XIX wieku powstała jedna z najpopularniejszych kolęd w Polsce pt. Wśród nocnej ciszy. Po raz pierwszy ukazała się w „Śpiewniku kościelnym” księdza Mioduszewskiego. Jest odśpiewywana na rozpoczęcie pasterki. W XIX wieku wielokrotnie była przerabiana, a na jej melodię śpiewano pieśni patriotyczne.
• Na przełomie XVIII i XIX w. w „Dodatku do śpiewnika kościelnego”, wydanym w 1842 roku przez księdza Mioduszewskiego, ukazała się kolęda Z narodzenia Pana, której autor oraz kompozytor melodii pozostają anonimowi. Kolęda pojawiła się na płytach wielu znanych współcześnie artystów, między innymi: Eleni, Ireny Santor.
• W XVIII i XIX wieku powstawały także kolędy z motywami pasterskimi. Zalicza się do nich pochodząca z II połowy XIX w. Dzisiaj w Betlejem. Tekst do pieśni ukazał się w wydanym w 1878 roku „Śpiewniku kościelnym” księdza Jana Siedleckiego.  W oparciu o jej tekst i melodię powstało wiele kolęd patriotycznych. Co ciekawe kolęda występuje także w wersji protestanckiej, a także prawosławnej znanej na wschodnich kresach Polski, głównie na Białorusi i Ukrainie. Do kolęd z motywami pasterskimi można również zaliczyć pochodzącą z Małopolski Wschodniej Do szopy, hej pasterze.  Po raz pierwszy pojawiła się ona w  1931 r. w śpiewniku „Śpiewajmy Panu! Śpiewnik Kościelny do użytku Młodzieży Szkolnej” wydanym we Lwowie. Napisanie niektórych zwrotek przypisuje się kompozytorowi muzycznemu Józefowi Albinowi Gwoździowskiemu.
• Bez wątpienia najpopularniejszą kolędą na świecie jest przełożona na ponad trzysta języków Cicha noc. Jej Autorem był Joseph Mohr, muzykę skomponował Franz Xaver Gruber. Kolęda po raz pierwszy zabrzmiała w 1818 r. podczas pasterki w austriackim Oberndorf bei Salzburg. Pierwszy polski jej przekład napisał około roku 1930 kompozytor Piotr Maszyński. Oryginalna wersja kolędy posiadała aż sześć zwrotek.

Jeden z najbardziej zasłużonych badaczy kolęd polskich, Stanisław Dobrzycki tak o nich pisał: Chyba nigdzie pieśni na Boże Narodzenie nie stały się czymś tak bardzo narodowym, tak dziwnie przez cały naród ukochanym i pielęgnowanym jak w Polsce.

Sceniczne i góralskie

• Kolęda Mizerna, cicha, stajenka licha została „stworzona” na podstawie pierwszej sceny z utworu „Szopka” w 1849 r., autorstwa Teofila Lenartowicza. Pierwotną melodię napisał ks. Jakub Wrzeciono, ale najbardziej znaną jest wersja Jana Galla, który opublikował prawie 400 najróżniejszych kompozycji. Oryginalny tekst składał się z 11 strof. Kolęda znalazła się na wielu świątecznych albumach polskich wokalistów.
• Zdecydowanie najpopularniejszą kolędą góralską jest Oj maluśki, maluśki, nieznanego autora. Pochodzenie utworu jest trudne do ustalenia ze względu na dużą liczbę wariantów tekstu. Tekst pojawia się w XVIII-wiecznych rękopisach z klasztorów Franciszkanek z Krakowa. Tekst pastorałki znajduje się w rękopisie franciszkańskim „Kolęda, czyli zbiór pieśni na Boże Narodzenie dla wygody i nabożeństwa Ich Mość P. P. Franciszkanek klasztoru św. Jędrzeja, z 1808 r.”. Kolęda śpiewana jest bardzo chętnie na jasełkach i różnego typu koncertach bożonarodzeniowych. 

Ewa Kossak w swej książeczce o tradycjach i obyczajach „polskiego roku” pisała: Stary czy młody, wierzący czy obojętny religijnie – gdzież jest Polak, dla którego melodie Bóg się rodzi..., Wśród nocnej ciszy..., W żłobie leży... – nie stanowiłyby części własnej duszy? Zrosły się one nierozerwalnie z polskością, której są wykwitem, a mogą być słusznie dumą.

W polskim dorobku kulturalnym zachowało się ponad 500 kolęd i pastorałek. W XIX wieku rozpoczęto na większą skalę zbieranie kolęd i pastorałek, a punktem odniesienia jest wydany w 1843 zbiór „Pastorałki i kolędy z melodiami czyli piosnki wesołe ludu w czasie świąt Bożego Narodzenia po domach śpiewane” autorstwa księdza Michała Mioduszewskiego. Dziś kolędy nadal wykonywane są w praktyce ludowej na wsiach podczas okresu Bożego Narodzenia oraz w kościołach, podczas jasełek i Wigilii. Kolędy polskie jako jedne z nielicznych w Europie są żywym elementem tzw. kolędowania po domach. Powstają też nowe pieśni, komponowane przez współczesnych twórców, których popularność dorównuje kolędom tradycyjnym (np. kolęda z lat 30. XX w Nie było miejsca dla Ciebie).

Oprac. Aleksandra Szymańska

Źródła:

1. Z. Gloger, Zwyczaje doroczne : 110 pieśni zwyczajowych, kolęd i przemów z ust ludu i książek, w Warszawie 1882
2. Kolędowanie polskie, oprac. M. Grzegorczyk, Warszawa 2006
3. T. Skoczek, Z kolędą przez stulecia, Warszawa 2017
4. R. Mazurkiewicz, Z dziejów polskiej kolędy, tekst dostępny w Internecie: http://www.staropolska.pl/barok/opracowania/koledy.html
5. https://www.polskatradycja.pl/piesni/koledy.html