SĄDECKIE DWORY Cz. II

Szczegóły
Kategoria: W polskich dworach, dworkach

Sądecczyzna, kraina historyczna w południowej Małopolsce obejmująca Kotlinę Sądecką, część Pogórza Karpackiego i Beskid Sądecki, ze stolicą w Nowym Sączu. W okręgu Nowosądeckim na szczególną uwagę zasługują obiekty budownictwa wiejskiego wzniesione w stylu dworkowym. W XIX w. istniało około 30. takich domostw i, co ciekawe, większość z nich przetrwała do dziś.

Miasto Nowy Sącz, zbudowane około 1290 roku, leży w ślicznej, obszernej dolinie otoczonej lasami i pasmami odległych gór przy spływie dwóch rzek: wspaniałego Dunajca, szumiącego Popradu i Kamienicy. W XIV w. Nowy Sącz był jednym z pierwszorzędnych miast Polski, ulubionym miejscem królewskich zjazdów i uroczystości dworskich, które obchodzono w obronnym zamku, wzniesionym na skale nad Dunajcem. Warto dodać, że okręg nowosądecki jest najbogatszym w Polsce w różnorodne źródła mineralne, miejsca klimatyczne i uzdrowiskowe, cuda przyrody. Nie dziwi więc fakt, że w takim otoczeniu osiedlała się szlachta…

Dwór w Wielogłowach (7 km od Nowego Sącza) jest perełką Szlaku Architektury Drewnianej w Małopolsce. Został wzniesiony w XVII w, stylu polskim z drewna modrzewiowego, dla hrabiego Ignacego Lanckorońskiego. Następnymi właścicielami byli: Władysław Kempner, Gustaw Struber, Maria Stuber. Ta ostatnia, w 1958 r. przekazała obiekt Zgromadzeniu Sióstr Karmelitanek Dzieciątka Jezus, które założyły w budynku klasztor, a w jego zachodniej części  kaplicę klasztorną z obrazem Matki Boskiej. Karmelitanki opiekowały się właścicielką aż do jej śmierci - 2 września 1974 r. Jest to budynek parterowy, zbudowany na planie prostokąta o konstrukcji zrębowej z łamanym polskim dachem. Prawdopodobnie dwór był z czterema alkierzami z których, do naszych czasów, przetrwał tylko jeden. Brak też przy nim otaczającego go niegdyś parku. We wnętrzu dworku, podczas prac malarskich, odsłonięto fragmenty klasycystycznej polichromii. Zachowała się także część zabudowań dworskich w postaci XIX-wiecznych murowanych czworaków. Przed budynkiem stoi figurka Matki Boskiej Niepokalanego Poczęcia sprowadzona z Piekar Śląskich w 1962 roku.

W 2005 Karmelitanki przeniosły się do nowego klasztoru. Niedługo po tym dwór ponownie przeszedł w prywatne ręce. Obecnie, ze względu na brak zgody konserwatora zabytków na przystosowanie dworu do celów mieszkalnych, dwór jest nieużywany.

Klasycystyczny dwór w Marcinkowicach (8 km od Nowego Sącza) z XVIII w., zwany „pałacem”, położony jest w zabytkowym parku. Cały majątek należał niegdyś do rodu Marcinkowskich herbu Gryf, następnie do Paszyców, Adama Marasse, Alberta Faucka. U tego ostatniego gościł Józef Piłsudski ze sztabem w roku 1914, podczas słynnej bitwy pod Marcinkowicami. W 1921 r. nieruchomość nabył Stanisław Morawski.
W czasie okupacji u Morawskich znalazł schronienie m.in. uwolniony z sądeckiego szpitala kurier Jan Karski. Rodzinne dobra zostały przejęte przez skarb państw i urządzono w nich szkołę rolniczą.

W ostatnich latach dwór został wyremontowany. Obecnie mieści się w nim muzeum historyczne. Ekspozycja zawiera m.in.: fotografie, rękopisy i dokumenty związane z rodziną Faucków, Morawskich i Sikorskich, światłodruki z lat 30. ubiegłego wieku z cyklu „Podhale w obrazach”, akwarele strojów małopolskich oraz mapę katastralną Marcinkowic z 1846 r. Ponadto, w salach znalazło się wyposażenie dworu Morawskich.

Nieopodal dworku znajduje się drewniana kaplica dworska wystawiona w latach 1925-1926. Obok kaplicy stoją kamienne obeliski poświęcone pomordowanym na wschodzie żołnierzom i policjantom z Marcinkowic i okolicy oraz ofiarom katastrofy smoleńskiej z kwietnia 2010 r.

Dwór w Łososinie Dolnej (20 km od Nowego Sącza) został wzniesiony w 1905 r. dla rodziny Przychodzkich na miejscu dawnej, drewnianej siedziby właścicieli dóbr łososińskich. Jest to budowla eklektyczna, murowana, parterowa, nakryta dwuspadowym dachem, założona na planie prostokąta. W latach 30. XX wieku dwór należał do Dunikowskich. Majątek liczył 223 hektary. Wówczas obiekt wzbogacono o neorenesansowe elementy: poprzedzający wejście arkadowy portyk-loggię oraz arkadowe bliźniacze okna. Ostatnią właścicielką posiadłości przed 1945 r. była córka Stefana Dunikowskiego – Irena, zamężna z Jerzym Dąbrowskim.

Po wojnie dwór przeszedł pod zarząd PGR. W latach 1948-1961 funkcjonowała tu Państwowa Stadnina Koni, potem Ośrodek Hodowli Zarodowej. W latach 70. XX w. majątek został przejęty przez Instytut Sadownictwa w Brzeznej, a w latach 90. dwór z otaczającym parkiem został nabyty przez rodzinę Leutertów z Nowego Sącza. Dokonano wówczas częściowego remontu budynku i wymiany zniszczonych dachów. Renowacji całości nie ukończono i obecnie dwór nie jest użytkowany.

Jeszcze 40 lat temu stał w Rdzawie piękny szlachecki dwór, który w latach 70. XX w. został przeniesiony do Skansenu w Nowym Sączu. Przypuszcza się, że na początku XVII w. wieś Rdzawa należała do rodziny Stradomskich z Kępanowa, którzy kupili ten majątek i wybudowali tu drewniany dom, którego ściany wchłonął późniejszy dwór. Utrzymuje się, że było to po roku 1602. Wybudowany dom był z modrzewia. Przypominał dawne siedziby szlacheckie z XVI wieku. W opisie inwentarzowym jest mowa o „izbie malowanej”. Istniała wówczas polichromia z przedstawieniami świętych adorujących krzyże. Nowymi użytkownikami posiadłości byli Kanonicy Regularni z pobliskiej Trzciany. Oni wybudowali dwór według własnych potrzeb i pozostawili po sobie piękne malowidła. W późniejszych latach dwór zmieniał właścicieli, którzy wprowadzali w nim zmiany. Ostatnim dziedzicem przed wojną był Zbigniew Wesołowski. Po wojnie, w 1945 r., cały majątek rdzawski został rozparcelowany przez komunistów. W następnych latach budynek służył różnym, często zmieniającym się użytkownikom. W 1964 r. został opuszczony i niszczał w zastraszającym tempie. Uratowało go przeniesienie do skansenu w 1969 r. Mimo znacznych przeróbek, które w pewnym stopniu pozbawiły go oryginalnych cech stylowych, to znakomicie pokazuje jak mieszkała bocheńska szlachta przed kilkoma stuleciami. Jest jednym z nielicznych obiektów drewnianych, prezentujących polichromię z drugiej połowy siedemnastego stulecia.

Dwór Starostów Muszyńskich w Muszynie (44 km od Nowego Sącza) - powstał na przełomie XVIII i XIX wieku jako siedziba starostów muszyńskich, którzy - w imieniu biskupów krakowskich - władali dawnym „Państwem Muszyńskim”. Oprócz Dworu Starostów w skład dawnego zespołu dworskiego wchodziły również: kordegarda, zajazd, mieszkalna brama, piekarnia, zaplecze kuchenne, stajnia z wozownią oraz spichlerz. Na przepływającej obok rzece Muszynce wybudowane zostały również młyny, które czynne były aż do końca XIX wieku.
W zabudowie dworskiej znajdował się również browar oraz kilka mniejszych obiektów gospodarczych. Obiekt, mimo licznych modernizacji, zachował swój XIX - wieczny klasycystyczny styl. Jest to budowla parterowa, od frontu widnieją przeszklone werandy zwieńczone trójkątnymi naczółkami, pokryta czterospadowym gontowym dachem. Dwór starostów wraz z kordegardą i dawnym zajazdem tworzyły tzw. podzamkowy zespół dworski. W latach 2014-2015 dwór został odrestaurowany. Obecnie, obiekt jest siedzibą Ośrodka Kultury, w którym mieści się także stylowa kawiarenka.

Dwór w Rożnowie (27 km od Nowego Sącza) zbudowany został w XIX w. przez rodzinę Stadnickich w stylu klasycystycznym. Jest to budowla o znakomitych proporcjach, parterowa z piętrowym pseudoryzalitem frontowym, który poprzedza wielkoporządkowy dorycki portyk kolumnowy dźwigający trójkątny szczyt. Wewnątrz zachowała się polichromia, w salonie na ścianach wymalowano widoki Paryża, w gabinecie iluzjonistyczne podziały architektoniczne i alegorie czterech pór roku. Dwór przetrwał zawieruchy wojenne bez większych uszkodzeń. Po wojnie była w nim szkoła, a obecnie stanowi własność prywatną.

Dwór w Zbyszycach (13 km od Nowego Sącza) powstał dla rodziny Langerów na przełomie XVIII i XIX wieku z przekształcenia kasztelu obronnego, jako budowla parterowa, nakryta wysokim dachem uskokowym, z czterema alkierzami nakrytymi hełmami. Dwór ten z inicjatywy Piotra Szuyskiego ok. połowy XIX w. został przebudowany ze stylu barokowego na klasycystyczny, z charakterystycznym kolumnowym podcieniem. Mniej więcej w tej wersji zachował się do dziś. We wnętrzu rozplanowanym dwutraktowo, z salonem na osi od strony południowej, zachowały się fragmenty klasycystycznych dekoracji oraz dwa neorenesansowe piece kaflowe. Zachowany dzisiaj zespół dworski składa się z zabudowań dawnej kuchni dworskiej i parku, w którym znajduje się malownicza jesionowa aleja, a także rzadko spotykane odmiany sosny. Park otoczony jest częściowo kamiennym murem. Przy bramie zachowała się kamienna kropielnica. Obecnie mieści się tu Dom Pomocy Społecznej oraz siedziba Szkolnego Muzeum Historycznego.

Dwór w Witowicach Dolnych (26 km od Nowego Sącza) zbudowano najprawdopodobniej po 1820 r., na miejscu starego dworu, kiedy majątek przejął Kazimierz Gostkowski. Powstała siedziba prosta, parterowa, nakryta czterospadowym dachem, poprzedzona gankiem złożonym z dwóch par toskańskich kolumn. Ganek zwieńczył szczyt wykrojony odcinkiem koła, z oryginalnym fryzem arkadowym w tympanonie.

W skład założenia dworsko-parkowego wchodziły także zabudowania dawnego folwarku (stodoła i obora) z przełomu XIX i XX w., które zostały w późniejszych latach przebudowane, oraz park z zabytkowym drzewostanem.

Po wojnie, witowicki majątek przeszedł na własność skarbu państwa i został rozparcelowany. We dworze mieściły się Spółdzielnia „Las”, Prezydium GRN, Szkoła Rolnicza, sklep oraz Spółdzielcze Gospodarstwo Ogrodnicze. Starania spadkobierców Brezów o odzyskanie dworu zakończyły się sukcesem w 1994 r. Wkrótce potem majątek został sprzedany i obecnie znajduje się w rękach prywatnych.

Będąc w okolicy Nowego Sącza warto także zobaczyć zniszczony, ale niezwykle ciekawy dwór w Niecwi, który powstał na początku XIX w. z kamienia łupanego i cegły i składa się z dwóch części: ośmiobocznej, trzykondygnacyjnej wieży i parterowego budynku mieszkalnego; odnowiony dwór w Korzennej z drugiej połowy XIX w., znajdujący się w starym zespole parkowym;  ruiny trzech zamków oraz inne okazałe obiekty.

Oprac. Aleksandra Szymańska

Źródła:

Submit to FacebookSubmit to Google PlusSubmit to Twitter