Zofia Moraczewska – żona, matka, polityczka

Szczegóły

Kategoria: Świat kobiet

Zofia Anna Gostkowska urodziła się 4 lipca 1873 roku w Czerniowcach na Bukowinie, jako trzecie dziecko Romana Gostkowskiego i Wandy z Dylewskich. Niemal całe dzieciństwo spędziła w rodzinnym majątku we wsi Ostra. W tym czasie jej wychowaniem zajmowali się dziadkowie, Aleksandra i Julian Dylewscy. W 1882 roku zamieszkała z rodzicami we Lwowie, gdzie przebywała następne dwa lata. Jak pisała we wspomnieniach, okres pobytu w domu rodzinnym miał ogromny wpływ na jej przyszłe życie. Początkowo kształciła się w domu pod kierunkiem prywatnej nauczycielki Marii Kalinowskiej. Po wyjeździe ojca do pracy w Wiedniu została przyjęta do ośmioklasowego pensjonatu przy Zakładzie Wyższym Naukowym Żeńskim Wiktorii Niedziałkowskiej we Lwowie, gdzie przebywała do 1890 roku. Tam należała do kółka samokształceniowego, którego celem było poznanie historii Polski oraz zrozumienie nowych idei i ruchów pojawiających się w Europie.

Po zakończeniu nauki Zofia Gostkowska podjęła pracę nauczycielki w swym macierzystym Zakładzie. Kontynuowała działalność w kółku samokształceniowym. Była zafascynowana polską literaturą, szczególnie twórczością najwybitniejszej ówczesnej pisarki Elizy Orzeszkowej. Lektura dzieł współczesnych myślicieli pozwoliła ukształtować jej późniejszy światopogląd i wpłynęła na jej zainteresowanie socjalizmem i pracą społeczną. W 1895 roku ukończyła dwuletnie lwowskie seminarium nauczycielskie.

Rok później wyszła za mąż, za trzy lata starszego, inżyniera kolejnictwa i działacza Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej, Jędrzeja Moraczewskiego. Z powodu częstych wyjazdów, przez kilka kolejnych lat, małżonkowie widywali się rzadko. W tym czasie młoda nauczycielka coraz intensywniej angażowała się w działalność publicystyczną i socjalistyczną. Współtworzyła Związek Kobiet PPSD i organizacje związkowe skupiające kolejarzy.

W 1907 roku Jędrzej Moraczewski został wybrany na posła do austriackiego parlamentu. Rodzina zamieszkała w Stryju, z którego Moraczewski uzyskał mandat deputowanego. W tym czasie jego żona tworzyła przedsiębiorstwa spółdzielcze – piekarnię, masarnię i szwalnię. Organizowała wykłady i spotkania patriotyczne. Zaangażowała się w powstanie czasopisma „Głos Kobiet” oraz organizację ruchu strzeleckiego.

Zbliżające się wojska rosyjskie zmusiły Zofię Moraczewską i jej dzieci do ucieczki ze Stryja. Zatrzymała się w Boguminie na Śląsku Cieszyńskim. Tam kontynuowała działalność niepodległościową, m.in. angażując się w zbiórkę funduszy na rzecz Naczelnego Komitetu Narodowego i Legionów Polskich. W 1916 roku przeprowadziła się do Krakowa, gdzie zorganizowała pierwszy zjazd nowej organizacji – Ligi Kobiet Galicji i Śląska. Podobnie jak inne organizacje lewicowe Liga sprzeciwiała się ugodowej polityce NKN. Represje prowadzone przez administrację austriacką doprowadziły w 1917 roku do rozwiązania Ligi i jej przejścia do działalności konspiracyjnej.

W wyborach przeprowadzonych 26 stycznia 1919 roku po raz pierwszy w Polsce na listach wyborczych pojawiły się nazwiska kobiece. Kandydatura Zofii Moraczewskiej została wystawiona w okręgu krakowskim, z którego mandat piastowała w latach 1919-1922. Była jedną z pięciu kobiet zasiadających w Sejmie Ustawodawczym. Wstąpiła do klubu Związku Polskich Posłów Socjalistycznych, gdzie pracowała w Komisji Zdrowia Publicznego. 14 marca 1919 roku jako pierwsza posłanka w historii przemawiała na posiedzeniu plenarnym w sprawie organizacji ochrony zdrowia publicznego i zwalczania chorób zakaźnych. W Sejmie zajmowała się warunkami pracy kobiet, służbą zdrowia oraz pracami nad nową konstytucją.

Wraz z jednym z kolegów partyjnych zagłosowała za przyjęciem konstytucji marcowej. Spowodowało to konflikt z kierownictwem partyjnym i jej odejście z polityki po złożeniu mandatu we wrześniu 1922 roku. Wycofała się z polityki na prawie pięć lat.

W sierpniu 1920 roku rodzinę Moraczewskich spotkała osobista tragedia. W walkach z bolszewikami, pod Nowogrodem na Podlasiu zginął ich najstarszy, siedemnastoletni syn Kazimierz. W tym samym roku przeprowadzili się do dworku „Siedziba” w Sulejówku.

Po przewrocie marcowym Zofia Moraczewska powróciła do czynnego życia politycznego. W lutym 1927 roku została przewodniczącą Ligi Kobiet Polskich. Przed wyborami w 1928 roku stanęła na czele nowo utworzonego Demokratycznego Komitetu Wyborczego Kobiet Polskich, który stał się częścią koalicji Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem.  Zgodnie  z sugestiami męża zrezygnowała z udziału w wyborach. Po zakończeniu prac związanych z kampanią wyborczą Demokratyczny Komitet przekształcił się w Związek Pracy Obywatelskiej Kobiet.

W 1930 roku z listy BBWR Zofia Moraczewska powróciła do Sejmu. Protestowała przeciwko ograniczaniu praw związkowych – wydłużaniu czasu pracy, skracaniu urlopów i zmniejszaniu wynagrodzeń za godziny nadliczbowe.. Jej niezależność skutkowała konfliktami z kierownictwem Bloku. W 1933 roku ustąpiła ze stanowiska przewodniczącej ZPOK. Mimo to w kolejnej kadencji ponownie zasiadła w Sejmie. Poparła uchwalenie nowej konstytucji, ale sprzeciwiła się uzupełniającej jej zapisy ordynacji wyborczej. W 1938 roku ponownie wycofała się z życia politycznego. Była jedną z inicjatorek utworzenia nowej, niezależnej organizacji kobiecej, o charakterze społeczno-oświatowym, której jednym z celów było unikanie wszelkich powiązań z ugrupowaniami politycznymi. Przyjęła ona nazwę Samopomoc Społeczna Kobiet.

W chwili  wybuchu II wojny światowej Zofia Moraczewska wraz z mężem i siostrą Heleną Kozicką przebywała w Sulejówku, gdzie jeszcze w 1939 roku, z ich inicjatywy, został utworzony Komitet Obywatelski Pomocy Ofiarom Wojny. W grudniu 1940 roku rodzina została usunięta przez Niemców z dworku „Siedziba” i przeniosła się do drewnianej oficyny w dworku Józefa Piłsudskiego. W 1941 roku zmarł  syn Moraczewskich,  Adam, rok później córka Wanda, a w  sierpniu 1944 roku, podczas walk niemiecko-radzieckich, zginął Jędrzej Moraczewski. W dzienniku, pod datą 13 sierpnia 1944 roku, Zofia Moraczewska napisała: - Tydzień temu, 5 sierpnia o godzinie 6 po południu zginął mój najukochańszy mąż, trafiony kulą przypadkową w szyję. Zginął natychmiast, nie odzyskawszy przytomności […]. Pochowano go prowizorycznie w drewnianej, prostej skrzyni, w ogrodzie, naprzeciwko dworku Marszałka – zanim będzie możliwe przenieść go do Warszawy na Powązki. Dzisiaj jestem całkiem sama i życie moje się skończyło. Straciliśmy wszystkie dzieci po kolei. Troje zginęło jak bohaterowie, dając życie w walce o Ojczyznę. Mąż zginął jak żył – po żołniersku. Dla mnie wszystko skończone.

We wrześniu 1944 roku Zofia Moraczewska powróciła do swojego dawnego domu. Bacznie śledziła wydarzenia i zmiany polityczne zachodzące w państwie. Nie angażowała się jednak w żadną podziemną działalność polityczną. Borykała się wówczas z problemami finansowymi. W 1946 roku otrzymała prawo do comiesięcznej zapomogi. W tym samym roku we Wrocławiu opublikowano broszurę jej autorstwa „Mój testament: pisany do ogółu kobiet polskich w r. 1945”, w której zawarła cele i zadania, jakie czekają na kobiety w powojennej rzeczywistości.

Do końca życia mieszkała w Sulejówku. Pracowała nad biogramami działaczek kobiecych międzywojnia, m.in. Marii Piłsudskiej. Planowała wydanie „Encyklopedii polskiego ruchu kobiecego”. W latach pięćdziesiątych porządkowała notatki i dokumenty z rodzinnego archiwum. Po jej śmierci zostały przekazane do Archiwum Akt Nowych i Biblioteki Narodowej, gdzie znajdują się do dziś.

Zofia Moraczewska zmarła 16 listopada 1958 roku. Została pochowana w grobie rodzinnym na Powązkach, u boku męża . W okresie międzywojennym została odznaczona Krzyżem Kawalerskim i Oficerskim Orderu Polonia Restituta oraz Krzyżem Niepodległości.

Oprac. Joanna Radziewicz

Literatura:

1. Zofia Moraczewska (1873–1958). Dokument dostępny na https://dzieje.pl/postacie/zofia-moraczewska-1873-1958
2. Szukała M.: Zofia Moraczewska – posłana odrodzonej Polski. Dokument dostępny na:https://dzieje.pl/aktualnosci/zofia-moraczewska-poslanka-odrodzonej-polski
3. Florczak I.: Zofia Moraczewska (1873-1958). Kobieta-polityk II Rzeczypospolitej. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica 77, 2003.