Na szkle malowane…

Szczegóły

Kategoria: Kultura i tradycje ludowe

Pojawienie się malarstwa na szkle w kulturze ludowej było związane z rozwojem przemysłu szklarskiego na przełomie XVII i XVIII wieku. W Czechach oraz na Śląsku powstało wówczas wiele hut dzięki czemu materiał był łatwo dostępny i stosunkowo tani. Sztuką tą zajmowali się głównie rzemieślnicy cechowi, warsztaty rodzinne oraz malarze wędrowni. Podejmowano głównie tematykę religijną, chociaż pojawiały się także motywy świeckie.

Malarstwo na szkle rozwinęło się w XVII stuleciu we Włoszech, następnie szybko przedostało się do Europy Zachodniej, gdzie znalazło zastosowanie w pracowniach wykształconych artystów.  Charakter tej dziedziny sztuki zmienił się w drugiej połowie XVIII wieku, kiedy zajęli się nią robotnicy hut szklanych, którzy w ten sposób chcieli zdobyć dodatkowe dochody. Wykonywali oni obrazy dla ludu na złej jakości, wybrakowanych szybkach.

Wprowadzenie obrazów na szkle w obieg kultury wiejskiej wiązało się  z gwałtownym rozwojem przemysłu szklarskiego na przełomie XVII i XVIII wieku, wskutek czego materiał na podobrazie stał się łatwo dostępny i tani.  W Czechach i na Śląsku powstało wiele hut, w których wytwarzano, poza zwykłym szkłem okiennym, także szkła zdobione. Popularność malarstwa na szkle w środowisku wiejskim trwała do końca XIX wieku, na obszarach zamieszkiwanych przez wyznawców katolicyzmu.

Ze względu na rodowód nie sposób mówić o polskości tej sztuki. Wędrowni handlarze tzw. obwoźnicy rozprowadzali swój towar po ogromnym obszarze, niezależnie od granic. Cieszył się on dużym zainteresowaniem odbiorców, ponieważ niemal każdy katolik chciał mieć podobiznę świętego w swoim domu. Sprzedaży obrazów towarzyszył swoisty rytuał. Obwoźnik po wejściu do chałupy modlił się wraz z domownikami do wiszących już wizerunków. Często czytał fragmenty z Ewangelii. Dopiero potem rozkładał swój towar, chwaląc skuteczność modłów do poszczególnych świętych i tłumaczył znaczenie scen widniejących na poszczególnych malowidłach. Po udanej transakcji zawieszał obrazy u powały. Ten bogaty ceremoniał towarzyszący sprzedaży obrazów malowanych na szkle, musiał działać silnie na chłopską wyobraźnię i chyba rzadko, który chłop odważył się odmówić zakupu.

W Polsce malarstwo na szkle występuje w kilku odmianach. Najliczniej reprezentowane, różniące się formalnie i stylowo, są dwie grupy: dolnośląska i podhalańska. Badacze wyodrębniają też mniejsze grupy: zespół lubelsko-podlaski, grupę leżajsko-przemyską, lokalne warsztaty ze Śląska Cieszyńskiego i Beskidu Żywieckiego. Nieliczne zabytki świadczące o znajomości tej techniki pochodzą również z Wielkopolski i Kaszub.

Materiał, który służył do malowania na szkle pochodził z hut szkła. Wykorzystywano do tego celu odpady z produkcji. Ponieważ w malarstwie ludowym nie stosowano dużych tafli, uszkodzenia nie miały większego znaczenia dla trwałości obrazów, a pewne niedoskonałości surowca tylko potęgowały końcowy efekt artystyczny dzieła. Obraz tworzyli głównie pracownicy hut, którzy w ten sposób chcieli podreperować swój budżet domowy. Obrazki, mimo kruchego materiału, przez wiele lat pozostawały w niezmienionym kształcie. Zachowana była czystość barw i wyrazistość rysunku. Ważne jednak było umiejętne przygotowanie farb. Niekiedy zajmowały się tym całe rodziny, dzieląc obowiązki pomiędzy poszczególnych członków, co bardzo usprawniało pracę i pozytywnie wpływało na jakość malowideł. Rzemiosło przekazywano z pokolenia na pokolenie.

Do malowania na szkle tradycyjnie używa się farb olejnych. W czasie największej popularności tego rzemiosła korzystano ze sproszkowanych barwników, które łączono z pokostem lub olejem lnianym. Stosowano też farby wodne z dodatkiem kleju. Warunkiem trwałości obrazu było odpowiednie położenie farby. Przed przystąpieniem do pracy należało oczyścić i odtłuścić szybę, co zapobiegało łuszczeniu się i odpryskiwaniu farby.

Technika malowania na szkle różni się od malarstwa na innych podłożach. Tutaj najbardziej znaczące i najbardziej precyzyjne detale maluje się na samym początku. Jako, że  nie ma możliwości dokonywania poprawek, każdy ruch pędzla musi być starannie przemyślany. Dlatego aby ułatwić sobie pracę malarze ludowi podkładali pod szybę rysunki z kompozycją obrazu. W ten sposób odbijano ogólny schemat kompozycji, natomiast szczegóły były inwencją twórcy. Obrazy malowane na szkle wytwarzano taśmowo, zgodnie  z przyjętymi wzorami. Korzystano z gotowego wzoru, którym była najczęściej dewocyjna grafika. Często kopiowano ogólny zarys postaci, opuszczając atrybuty świętych lub domalowując inne. Wzory odbijano z podkładek, więc zdarzały się błędy w postaci efektu zwierciadlanego. Mechanicznie odrysowywano też podpisy pod obrazami, które można było odczytać tylko w przeciwną stronę.  

Kontury rysunków były wykonywane przeważnie czarnym kolorem. Stosowano także brązy, biel i czerwień. Kolorów używano na ogół do przedstawienia partii ciała, przede wszystkim twarzy. Kontur dzielił obraz na poszczególne płaszczyzny dekoracyjne. Dzięki układowi cienkich kreseczek  akcentujących ułożenie szat, włosów czy bogactwo dekoracji (szrafowanie) obraz nabierał większej głębi. Przed wypełnieniem konturów kolorem malowano rysy twarzy, niekiedy usta obrysowując czerwoną kreską. Rumieńce malowano jako plamy barwne w odcieniu czerwieni, wcierając w świeżo nałożoną farbę inny kolor. Niewielkimi, różnokolorowymi plamami ozdabiano dekoracje kwiatowe. Na to nakładano warstwę farby wypełniającej kształty, a na końcu malowano tło.

Obrazy na szkle charakteryzowała bardzo żywa kolorystyka. W wypełnieniach konturów i partiach tła uwagę przyciągają czyste, intensywne barwy, często zestawiane kontrastowo. Często używano koloru czerwonego, niebieskiego, białego, żółtego i zielonego. W wielu pracach można też zauważyć błysk złota, który pojawiał się wokół głów świętych oraz przy towarzyszących im atrybutach. Efekt złotego blasku osiągano podkładając pod niezamalowane lub pokryte pokostem szkło folię, rzadziej płatki złota. Obrazy za szkle powstawały najczęściej latem, co pozwalało na szybkie suszenie tworzonych masowo prac, bezpośrednio na słońcu.

Tematyka większości obrazów malowanych na szkle była związana z charakterem ludowej religijności. Przedstawiano na nich wizerunki Boga jako Chrystusa Ukrzyżowanego, Matki Boskiej w różnych przedstawieniach, świętej rodziny oraz świętych patronów: św. Floriana, św. Jana Nepomucena, św. Anny, św. Wendelina czy św. Józefa.  Na obrazach pojawiały się również tematy biblijne, jak Adam i Ewa w raju. Często w wiejskich chatach obecne były malowidła przedstawiające sceny z życia zbójników.

Oprac. Joanna Radziewicz

Źródła:

1. Mironiuk-Nikolska, A.: Polska sztuka ludowa, 2010.
2. Geneza ludowego malarstwa na szkle. Kultura Ludowa, 2014.