Lasy polskie posiadają nieocenione wartości naukowo-przyrodnicze, będąc jednocześnie wszechstronnym źródłem pożytków gospodarczych i społecznych. Ich otoczenie daje możliwość wypoczynku i rekreacji, przydaje sens życiu oraz pozwala zastanowić się nad siłą i potęgą przyrody, której zachowanie decyduje również o przyszłej egzystencji człowieka.

 

Przed wiekami tereny obecnej Polski porastały zwarte zbiorowiska leśne, następnie w wyniku procesów cywilizacyjnych i ekspansji człowieka w XIX i XX w. obszary te stopniowo zaczęły się kurczyć. Jeszcze w XVIII w. lesistość Polski wynosiła prawie 40 proc., a po II wojnie światowej było to zaledwie 20,8 proc. W latach 1946-1970, w wyniku prężnej gospodarki leśnej, polegającej na znacznym stopniu zalesiania, lesistość Polski zwiększyła się do 27 proc.

 

Obecnie lasy polskie zajmują 9066 tys. ha, co odpowiada 29 proc. powierzchni kraju (stan z 31 grudnia 2008 r.). Wielkość ta zalicza Polskę do grupy krajów o największej powierzchni lasów w regionie, po Francji, Niemczech i Ukrainie. Pocieszający jest fakt, że od końca II wojny światowej zasoby leśne wciąż się zwiększają, a zgodnie z Narodowym Programem Zwiększania Lesistości w 2020 roku lasy mają stanowić 30 proc. powierzchni kraju, zaś w 2050 r. – 33 proc.

W drzewostanie Polski przeważają drzewa iglaste (77,9 proc.), a wśród nich największy udział ma: sosna (stanowi 70 proc. drzew wszystkich lasów), świerk, jodła i modrzew. Gatunkami dominującymi w lasach liściastych są brzoza, olcha, buk, oraz dąb. Poziom lesistości jest zróżnicowany przestrzennie. Najwięcej lasów znajduje się na pojezierzach oraz w Karpatach, zaś najsłabiej zalesionymi terenami są Kujawy, Wielkopolska i Żuławy Wiślane. Dodatkowo trzeba wziąć pod uwagę tereny leśne w 23 parkach narodowych, 120 parkach krajobrazowych oraz w około 1300 rezerwatach.

Struktura własnościowa lasów polskich przedstawia się następująco: 82 proc. to lasy publiczne (w tym 78 proc. pozostaje w zarządzie Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwow), 2 proc. lasy parków narodowych, 0,9 proc. lasy gminne, 1,1 proc. inne lasy (skarbu państwa); 18 proc. to lasy prywatne.

Najistotniejszą funkcją lasów jest pozyskiwanie dwutlenku węgla z atmosfery i oddawanie tlenu. Spełniają one też inne funkcje, takie m.in. jak regulacja stosunków wodnych, zapobieganie erozji gleb, zmniejszanie wahań temperatury, ochrona przed wiatrem.

Ważną kwestią, jeśli nie najważniejszą, przy tematyce leśnej jest ochrona środowiska leśnego, która stanowi główną część racjonalnej gospodarki leśnej polegającej na identyfikacji zagrożeń (ciągły monitoring zagrożeń) i stosowaniu skutecznych metod ochrony lasu. Warto podkreślić, że zagrożenie środowiska leśnego w Polsce należy do najwyższych w Europie. Wynika to ze stałego, równoczesnego oddziaływania wielu czynników powodujących niekorzystne zjawiska i zmiany w stanie zdrowotnym lasów. Czynniki oddziałujące negatywnie na lasy, nazywane stresowymi, klasyfikuje się z uwzględnieniem:

• pochodzenia, jako abiotyczne, biotyczne i antropogeniczne;
• długotrwałości oddziaływania, jako chroniczne i okresowe;
• charakteru oddziaływania, jako fizjologiczne, mechaniczne i chemiczne;
• roli, jaką odgrywają w procesie chorobowym, jako predyspozycyjne, inicjujące i współuczestniczące.

Zagrożenia abiotyczne lasów

Do czynników abiotycznych stresowych oddziałujacych niekorzystnie na środowisko leśne zalicza się zjawiska atmosferyczne tj. anomalie pogodowe i termiczno-wilgotnościowe oraz wiatry; właściwości gleby oraz warunki fizjograficzne (np. górskie). W roku 2008 w lasach państwowych szkody spowodowane czynnikami abiotycznymi odnotowano na powierzchni 117 tys. ha drzewostanów w wieku powyej 20 lat. Na około 53 tys. ha stwierdzono szkody związane z wahaniem poziomu wód gruntowych, na około 1,3 tys. ha z emisjami zanieczyszczeń, na 1,6 tys. ha z opadami śniegu, zaś na 583 ha z wystapieniem niskich lub wysokich temperatur. Ponadto 61 tys. ha drzewostanów uległo uszkodzeniu w wyniku działania wiatru.

Zagrożenia biotyczne lasów

Polska jest krajem, gdzie niekorzystne zjawiska w lasach wiążą się z masowym pojawianiem się szkodników owadzich oraz grzybowych chorób infekcyjnych, występujących w zwiększonym nasileniu i dużej różnorodności. W ostatnich latach, w wyniku oddziaływania różnych czynników wystapiło w środowisku leśnym wiele niekorzystnych zjawisk, takich jak:

• skrócenie okresów między gradacjami najgroźniejszych, od dawna występujących szkodników owadzich;
• uaktywnienie nowych i mało poznanych gatunków owadów i grzybów, nie wyrzadzających dotychczas szkód;
• powstanie nowych i poszerzenie starych ognisk gradacyjnych szkodliwych owadów, a tym samym zwiększenie zasięgu ich występowania;
• pogorszenie stanu zdrowotnego drzew gatunków liściastych, uważanych dotychczas za bardziej odporne na zanieczyszczenia przemysłowe i lokalnie iglastych (świerk).

W ostatnicj pięciu dekadach zagrożenie lasów przez owady było bardzo duże, zwiększyła się liczba gatunków owadów zagrażających drzewostanom oraz powierzchnia drzewostanów objętych zabiegami ratowniczymi. W latach 1961-1970 zaobserwowano masowy pojaw 38 gatunków, a zabiegi ratownicze wykonano na powierzchni około 600 tys. ha. W 1981-1990 masowo wystapiło 56 gatunków, z czego 47 z nich objęto zabiegami ratowniczymi na powierzchni 7 mln ha.

W Polsce największą dynamikę wykazują szkodniki liściożerne drzewostanów sosnowych, a szczególnie: brudnica mniszka, boreczniki, barczatka sosnówka, poproch cetyniak, strzygonia choinówka i osnuja gwiaździsta. A przy tym występuje cykliczność gradacji owadów. Największe gradacje pierwotnych szkodników owadzich odnotowano w latach 1979–1984 i 1992–1994, a szkodników wtórnych – w latach 1981–1985 i 1993–1994. W ostatnich latach największe zagrożenia związane były z:

• gradacją brudnicy mniszki w latach 1997–2006,
• gradacją strzygoni choinówki w latach 1997–2002,
• masowym pojawiem boreczników w latach 1991–1995,
• stałą aktywnością zwójki zieloneczki i innych foliofagów gatunków liściastych,
• wzrostem aktywności chrabąszczy w latach 1994–2006
• nasileniem występowania chorób drzewostanów dębowych, bukowych i brzozowych.

W 2008 r. aktywność szkodliwych owadów uległa około 20-procentowemu zmniejszeniu w porównaniu z rokiem 2007. Zabiegi ratownicze ograniczające liczebność populacji blisko 50 gatunków owadów wykonano na łącznej powierzchni prawie 85,5 tys. ha, czyli o około 33 tys. ha mniejszej niż w roku 2007.

Grzybowe choroby infekcyjne, jako zagrożenie dla lasów

W roku 2008 choroby infekcyjne wystąpiły w drzewostanach na łącznej powierzchni 444,4 tys. ha, co w porównaniu z 2007 r. oznacza zmniejszenie areału o 60,6 tys. ha (12 proc.). Na taką sytuację złożyły się: trzykrotnie mniejsza powierzchnia osutek sosny, o połowę mniejszy areał obwaru sosny, jak również mniejsze nasilenie występowania mączniaka dębu, rdzy, skrętaka sosny, chorób kłód i strzał oraz zjawiska zamierania buków i dębów. Także choroby korzeni zarejestrowano na powierzchni mniejszej o kilkanaście tysięcy hektarów. Zwiększenie powierzchni występowania chorób zanotowano natomiast w przypadku zjawiska zamierania pędów sosny (wzrost trzykrotny) oraz zamierania brzozy, olszy i jesionu (wzrost odpowiednio o 33 proc., 27 proc. i 13 proc.).

W 2008 r. powierzchnia występowania chorób w szkółkach utrzymała się na poziomie z roku poprzedniego, a różnica wyniosła niecałe 15 ha. Występowanie chorób w drzewostanach w wieku do 20 lat zanotowano na obszarze mniejszym od ubiegłorocznego o 9 proc. (4, 8 tys. ha). Zwiększony wymiar zagrożenia odnotowano jedynie w przypadku zjawisk zamierania dębów oraz pędów sosny (odpowiednio: 250 proc. i 139 proc. stanu z 2007 r.). Zmalały szkody ze strony pozostałych chorób aparatu asymilacyjnego: osutek sosny o 40 proc., mączniaka dębu, skrętaka sosny i rdzy o około 20 proc. Na mniejszym areale zarejestrowano również występowanie obwaru sosny i zjawiska zamierania dębu (odpowiednio: 40 proc. i 26 proc.), z kolei łączny areał występowania chorób korzeni zmniejszył się nieznacznie (o 600 ha).

W strukturze ogólnego zagrożenia lasów przez choroby infekcyjne to choroby korzeni od kilku lat zajmują czołową (65 proc.) pozycję (łącznie 290,8 tys. ha). Obwar sosny, choroby kłód i strzał łącznie stwierdza się na obszarze 55,2 tys. ha, a zjawisko zamierania drzew liściastych objęło swym zasięgiem 70,5 tys. ha. Choroby aparatu asymilacyjnego stwierdzono w 2008 r. na łącznej powierzchni 23,1 tys. ha.

W porównaniu z 2007 r. stan zdrowotny drzewostanów z udziałem liściastych gatunków drzew uległ zmianom w różnym stopniu – powierzchnia szkód zmniejszyła się w przypadku drzewostanów dębowych i bukowych oraz topól, a w większym nasileniu wystąpiło zjawisko zamierania brzozy, jesionu i olszy. Oceniono, że zakłócenia o charakterze wieloczynnikowym w drzewostanach pojawiły się na łącznej powierzchni 70 534 ha, mniejszej niż w roku poprzednim o 15 proc. (82 610 ha w 2007 r.).

Powierzchnia chorób zanotowanych w drzewostanach dębowych wynosiła 40 738 ha, czyli o 14,6 tys. ha mniej niż w 2007 r. Areał zagrożonych drzewostanów bukowych uległ zmniejszeniu o 900 ha – powierzchnia występowania zmian chorobowych wyniosła 2056 ha. Począwszy od pierwszych lat XXI wieku, zjawisko zamierania jesionu notuje się na powierzchniach przekraczających kilkanaście tysięcy hektarów. Rok 2008 przyniósł kolejne pogorszenie stanu zdrowotnego drzewostanów tego gatunku – występowanie choroby zanotowano na powierzchni 17,2 tys. ha (o 2 tys. ha większej niż w roku 2007). Zjawisko zamierania olszy, rejestrowane w Polsce od początku XXI wieku, przez ostatnie 5 lat występuje w zmiennym nasileniu na powierzchni przekraczającej 3 tys. ha. Największe szkody zanotowano w 2006 r. - ponad 5,8 tys. ha. W roku 2008 r. zjawisko to stwierdzono na łącznej powierzchni 4,3 tys. ha.

Zwierzyna zagrożeniem dla lasu

W 2008 r. uszkodzenia drzew w odnowieniu lasu wystąpiły na łącznej powierzchni 149 tys. ha, z czego na 67 tys. ha upraw, 60 tys. ha młodników i 23 tys. ha drzewostanów starszych klas wieku. W porównaniu z 2007 r. uszkodzenia spowodowane zgryzaniem lub spałowaniem zaobserwowano na powierzchni mniejszej o 6 tys. ha.

W roku 2008 odnowiono okolo 56 tys. ha powierzchni w Lasach Państwowych. W tym samym czasie zabezpieczono (różnymi sposobami) przed dostępem zwierzyny blisko 100 tys. ha upraw leśnych. Z roku na rok powierzchnia chronionych odnowień przed jeleniowatymi jest coraz większa – blisko dwukrotnie większa niż całkowita powierzchnia nowo powstałych odnowień.

Antropogeniczne zagrożenia lasów

Pod pojęciem zagrożeń antropogenicznych rozumie się odziaływujące negatywnie na zdrowotność ekosystemów leśnych uboczne skutki działalności człowieka. Najszerzej odziaływującym czynnikiem antropogenicznym są zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego, a także gleb i wód w wyniku skażeń emitowanych głównie przez przemysł energetyczny, transport i gospodarkę komunalną. Do pozostałych zagrożeń tego typu należą:

• pożary lasu,
• szkodnictwo leśne,
• błędy gospodarki leśnej (schematyzm i nadmierne uproszczenie struktury drzewostanów, zaniedbania w pielęgnacji).

Ostatnio bardzo nasiliło się zagrożenie powodowane przez wyrzucanie do lasu śmieci. Szczególnie zagrożone są skraje lasu przy drogach, zagłębienia terenu, do których możliwy jest dojazd i tak cenne przyrodniczo, małe, śródleśne oczka wodne.

W roku 2008 wybuchło 7850 pożarów lasu, a spaleniu uległo 2514 ha drzewostanów. Najwięcej pożarów (21 proc. ogólnej liczby) zarejestrowano na terenie województwa mazowieckiego, najmniej – w województwach opolskim i warmińsko-mazurskim. W Lasach Państwowych w roku 2008 wystąpiło 3306 pożarów (42 proc. pożarów lasu w Polsce) na powierzchni 663 ha (26 proc. ogółu). Głównymi przyczynami pożarów w LP były podpalenia (43 proc., co oznacza 3-procentowy wzrost w stosunku do roku 2007) oraz nieostrożność dorosłych (25 proc.). W wyniku przerzutów ognia z gruntów nieleśnych powstało 3 proc. liczby pożarów. Ciągle znaczną pozycję stanowią pożary, których przyczyn nie ustalono (21 proc. liczby pożarów oraz 19 proc. powierzchni spalonych drzewostanów).

Główne zanieczyszczenia powietrza pochodzą z emisji dwutlenku siarki (SO2), tlenków azotu (NOx) oraz amoniaku (NH3). Większość antropogenicznych emisji kwasogennych powstaje w wyniku spalania paliw kopalnych w zakładach przemysłowych i elektrowniach, w paleniskach domowych, a także w sektorze handlu i usług. Niebagatelną rolę w emisji dwutlenku azotu odgrywa transport lądowy, morski oraz lotnictwo. Emisja amoniaku jest związana z intensywnością produkcji rolnej – nawożeniem upraw i plantacji oraz dużymi gospodarstwami hodowlanymi zwierząt. Na przestrzeni ostatniego dwudziestolecia emisja dwutlenku siarki zmniejszyła się trzyipółkrotnie, a tlenków azotu prawie dwukrotnie.

Zagrożenia trwałości lasu

Gwałtowne oddziaływanie czynników stresowych na las, przy ograniczonej odporności ekosystemów leśnych może doprowadzić w krańcowych przypadkach do zamierania całych drzewostanów. Taka sytuacja wystąpiła np. w lasach sudeckich, gdzie na wskutek silnego osłabienia drzewostanów przez emisje przemysłowe, długotrwałej suszy i intensywnego występowania szkodników wtórnych w latach 1980–1991 usunięto całkowicie drzewostany z powierzchni około 15 tys. ha i pozyskano ponad 4 mln m3 drewna posuszowego. W latach 1981–1996 odnowiono ponad 14 tys. ha. W roku 2003, jako element Regionalnego Programu Operacyjnego Polityki Leśnej Państwa, opracowano i wdrożono „Program dla Beskidów”. W dokumencie określono strategię postępowania ochronnego i hodowlanego w odniesieniu do lasów beskidzkich, upatrując możliwość poprawy sytuacji w przebudowie drzewostanów. Niestety mimo intensywnych działań zaradczych w ostatnich czterech latach zaobserwowano wzmożone zamieranie drzew, a w konsekwencji rozpad drzewostanów lasów beskidzkich.

Podobnie jak w Sudetach, za przyczynę zjawiska uznaje się szereg czynników, tj. emisje przemysłowe, niekorzystny układ warunków meteorologicznych, występowanie chorób i szkodników.

Wart dodać, że w ostatnich latach obserwuje się stałą poprawę sytuacji w drzewostanach bukowych. W roku 2000 zamieranie buków zarejestrowano na powierzchni 8,6 tys. ha, a w 2008 r. na 2,1 tys. ha. Zamieranie olszy zarejestrowano po raz pierwszy w roku 1999 na powierzchni 31 tys. ha. Obecnie powierzchnia zagrożonych drzewostanów olszowych wynosi 4,3 tys. ha. Zamieraniu podlegają głównie drzewostany olszy w wieku powyżej 20 lat. Łącznie w roku 2008 zjawisko zamierania drzew zaobserwowano na powierzchni 70,5 tys. ha.

Stan uszkodzenia lasów

Stan uszkodzenia lasów w Polsce oceniany jest corocznie (od 1989 r.) w ramach programu monitoringu lasu – jednego z elementów systemu Krajowego Monitoringu Środowiska. W latach 2006–2007 przeprowadzono integrację monitoringu lasu z wielkoobszarową inwentaryzacją stanu lasu. Obserwacjami objęto lasy różnych form własności oraz podlegające różnym formom ochrony. W 2008 r. ocenę defoliacji (pozbawienie rośliny liści wskutek oddziaływania różnych czynników) przeprowadzono na 38 320 drzewach w wieku powyżej 20 lat, znajdujących się na 1916 Stałych Powierzchniach Obserwacyjnych I rzędu. Defoliacji nie stwierdzono u 24,4 proc. drzew objętych pomiarami, w tym u 22,9 proc. drzew iglastych i 27,5 proc. drzew liściastych. Najwyższy udział drzew bez defoliacji odnotowano wśród iglastych u jodły (39,1 proc.), a wśród liściastych – u buka (43,5 proc.).

Udział drzew uszkodzonych wynosił 18,0 proc. Wśród gatunków iglastych drzew takich było 17,4 proc., wśród gatunków liściastych – 19,1 proc. Najwyższym udziałem drzew uszkodzonych wśród iglastych charakteryzował się świerk (25,9 proc. drzew o defoliacji powyżej 25 proc.), a wśród liściastych – dąb (28,0 proc.). Najniższym udziałem drzew uszkodzonych (defoliacja powyżej 25 proc.) wśród gatunków iglastych charakteryzowała się sosna (16,6 proc. drzew), wśród gatunków liściastych takim drzewem był buk (10,0 proc. drzew). Najzdrowsze okazały się drzewostany w regionie Szczecina. Dobrą kondycją zdrowotną charakteryzowały się też drzewostany z okolic: Szczecinka Białegostoku, Krakowa i Piły. Drzewostany uszkodzone najsilniej stwierdzono w regionie Gdańska, Warszawy i Torunia.

Warto pamiętać, że lasy w klimatyczno-geograficznej strefie położenia Polski są najbardziej naturalną formacją przyrodniczą, która stanowi niezbędny czynnik równowagi ekologicznej, ciągłości życia, różnorodności krajobrazu, a także neutralizacji zanieczyszczeń, przez co przeciwdziałają degradacji środowiska. Zachowanie lasów jest nieodzownym warunkiem ograniczania procesów erozji gleb, zachowania zasobów wodnych i regulacji stosunków wodnych oraz ochrony krajobrazu. Lasy w sposób nierozdzielny są formą użytkowania gruntów, zapewniającą produkcję biologiczną o wartości rynkowej, oraz dobrem ogólnospołecznym, kształtującym, jakość życia człowieka. Zmieniający się świat stwarza zagrożenia dla środowiska leśnego, a rozwijająca się wiedza dostarcza nowych informacji. Żeby chronić las, trzeba zrozumieć zarówno to, jak on działa, oraz to, jak go pielęgnować. Współpraca na tym poziomie to podstawa sukcesu.

Literatura:

1. Grochowski Wiesław. Las – skarbiec człowieka. Warszawa 1992
2. Lasy Polski. Red. Wiktor Turowski. Bydgoszcz 2004
3. Leśnictwo 2009. Warszawa GUS 2009
4. Leśnictwo 2010. Warszawa GUS 2010
5. Ochrona lasów wyzwaniem cywilizacyjnym XXI w. Warszawa 2010
6. Raport o stanie lasów w Polsce 2008. Warszawa 2009
7. Zagrożenia ekosystemów leśnych przez człowieka. Pod red. Sławomira mazura i Henryka Tracza. Warszawa 2008