Rośliny drzewiaste są najważniejszymi producentami tlenu w środowiskach lądowych, a ich obecność ma zasadnicze znaczenie dla funkcjonowania biosfery. Dzięki roślinności drzewiastej ukształtowało się wiele środowisk oraz elementów krajobrazu rolniczego na Ziemi. Wiele rodzimych drzew i krzewów wykorzystuje się do naturalnego umacniania brzegów rzek i ochrony wybrzeża. Drzewa przyczyniają się w zasadniczym stopniu do podniesienia, jakości terenów zabudowanych. Różnorodność gatunkowa rodzimych roślin drzewiastych wystarcza, aby wszystkie dostępne środowiska zostały zajęte przez drzewa, krzewy i krzewinki.

Ogólny podział drzew występujących w Polsce dzieli je na drzewa liściaste oraz drzewa iglaste. Nas interesuje pierwsza grupa, która występuje w zdecydowanej mniejszości ogólnego stanu drzewnego. Mimo to drzewa liściaste są cenione zarówno za swoje piękno jak i zastosowanie w życiu codziennym. Najbardziej popularne w Polsce drzewa liściaste to: dąb, buk, brzoza, czeremcha, klon, jabłoń, jarząb, jesion, olsza, głóg, grab, topola, lipa, wiąz, wiśnia i wierzba. Wszystkie z tych drzew stanowią doskonały materiał, zarówno do obróbki, jak i na opał.

 

Drzewa liściaste należą do okrytonasiennych. Mają stosunkowo szerokie blaszki liści. Występują i dominują w ciepłym i umiarkowanym klimacie, przy czym w klimacie umiarkowanym przeważnie zrzucają zimą liście. Przystosowując się do klimatu umiarkowanego, drzewa liściaste wykorzystały gubienie liści, jako sposób na przetrwanie zimnych i mniej słonecznych okresów roku. Inne drzewa zimozielone, nie tracą liści, gdyż są one pokryte grubym woskowym nalotem. W lasach liściastych, często pomiędzy drzewami gubiącymi liście, rosną gatunki zimozielone, ale są one zwykle mniej okazałe i rosną na dnie lasu. Zimą mają wystarczającą ilość światła, gdyż inne gatunki gubią w tym okresie liście.

W obrębie lasów liściastych strefy umiarkowanej wyróżnia się typy siedliskowe zależnie od składu gatunkowego oraz warunków wilgotności gleby i jej żyzności. W Polsce wykształca się:

• buczyna (las bukowy, bukowina) - las z dużym udziałem buka;
• grąd - żyzny las wielogatunkowy z lipą, grabem, klonem i innymi gatunkami drzew liściastych;
• łęg - las okresowo zalewany z olszą, wierzbą, topolą, zwykle porastający brzegi rzek i potoków;
• ols (oles, olszyna) - typ siedliskowy lasu mieszanego z przewagą olszy w drzewostanie, niekiedy jesionu lub świerku, występuje na glebach podmokłych, głównie bagiennych;
• bór mieszany (m.in. świeży, wilgotny, bagienny) z dębem i sosną oraz niewielką domieszką innych drzew.

 

Niektóre rodzaje drzew liściastych w Polsce

Dąb (Quercus) to drzewo zaliczane do rodziny bukowatych. Należy do niego prawie 200 gatunków występujących niemal wyłącznie w strefie umiarkowanej półkuli północnej oraz w wyższych partiach gór sfery tropikalnej. Owoce dębu to orzechy zwane żołędziami osadzone pojedynczo w miseczkach, gęsto pokryte drobnymi łuskami. Osiągają dojrzałość w pierwszym lub drugim roku. Gatunki dziko rosnące w Polsce to: dąb burgundzki, dąb bezszypułkowy, dąb czerwony, dąb omszony, dąb szypułkowy. Podrodzaj dębu reprezentują:

• dąb: błotny, czerwony, szkarłatny – jego liście opadają na zimę, owoce dojrzewają w drugim roku;
• dąb: burgundzki, korkowy, skalny – liście tej grupy dębów częściowo opadają na zimę lub są zimozielone, żołędzie dojrzewają w drugim roku;
• dąb: biały, dachówkowaty, dwubarwny, bezszypułkowy, kaukaski, ostrolistny, szypułkowy, węgierski, wielkoowocowy - liście opadają na zimę lub utrzymują się na drzewie zaschnięte, owoce dojrzewają w roku kwitnienia.

Dąb jest uprawiany często, jako roślina ozdobna. Odznacza się długowiecznością. Właśnie długowieczność i okazały wygląd tych drzew od wieków robiły na ludziach duże wrażenie. Stare okazy czczone były, jako przybytek bóstwa przez większość pierwotnych ludów Europy. W starożytności wierzono, że dąb jest siedzibą ich najwyższych bóstw; wzmianki o tych drzewach znajdują się także w Starym Testamencie.

Kora niektórych gatunków dębów ma działanie lecznicze i jest składnikiem wielu mieszanek ziołowych. Dąb ma też zastosowanie, jako materiał do wyrobu mebli, parkietu oraz jako roślina miododajna, wytwarzająca spadź.

Buk (Fagus) należy do rodziny bukowatych i obejmuje 9-10 gatunków. W Polsce w stanie naturalnym występuje tylko buk zwyczajny (Fagus sylvatica L.). Gatunek ten jest wolno rosnącym drzewem z majestatyczną, rozłożystą koroną. Twarde, zwarte drewno jest używane do wyrobu mebli oraz parkietów (pyły z drewna bukowego są rakotwórcze). Istnieje wiele odmian ozdobnych tych drzew – o zwieszających gałęziach, wąsko kolumnowej koronie lub purpurowych bądź pstrokatych liściach. Kora buka zwyczajnego jest gładka i niebiesko szarawa. Liście skrętoległe, jajowate owłosione, krawędzie ząbkowane. Kwiaty: męskie są żółte w zwieszających się główkach, a żeńskie zielone, niepozorne, w kątach liści. Owocem buka jest zdrewniała miseczka pokryta szczeciniastymi wyrostkami, pękająca na cztery części i uwalniająca 1-2 jadalne orzeszki. Z nasion tego gatunku produkuje się olej.

 

Brzoza (Betula) to rodzaj drzew i krzewów obejmujący prawie 35-60 gatunków. Występuje w stanie dzikim w Europie, Azji i Ameryce Północnej. W Polsce najpospolitszym gatunkiem jest brzoza brodawkowata (Betula pendula Ehrh.), występująca w lasach, zarówno na niżu jak i w górach.

To krótko żyjące drzewo, o dekoracyjnych, zwieszających się gałęziach. Młode okrągławe gałązki służą do wyrobu mioteł. Korowina na pniach jest gładka, łuszcząca się poziomo cienkimi płatami, jasno-brązowa, z wiekiem bielejąca i nieregularnie spękana. Drewno zwane czeczota posiada wysokie własności mechaniczne, jednak nie jest zbyt trwałe. Kwiaty brzozy zebrane są w kotki męskie i żeńskie. Owoce w postaci orzeszków opatrzonych dwoma błonkowatymi skrzydełkami, osadzone są w kątach trójklapowych łusek, które odpadają wraz z dojrzałymi owocami.

Brzozę cechuje szybkie rozprzestrzenianie się. Całkowity czas jej życia rzadko przekracza 200 lat. Gatunki rodzime we florze Polski to brzoza: karłowata, niska, ojcowska, omszona i Szafera. Zastosowanie brzozy: roślina uprawna, roślina lecznicza, w meblarstwie, przemyśle papierniczym, z kory otrzymuje się garbnik, sok brzozy stosuje się do produkcji napoju oraz kosmetyków.

Brzoza ma swe miejsce także w kulturze i symbolice. Według wierzeń Słowian zasadzona przy grobie miała chronić przed duchami. Przypisywano jej magiczne działanie – z jej pomocą można było pozbyć się wycieńczenia i dreszczy. Gałązek brzozowych używano na wianki, na palmy w czasie Niedzieli Palmowej oraz w śmigus do smagania dziewcząt. Zdaniem współczesnych radiestetów brzoza ma pozytywną energię, dotykanie jej i przebywanie w bliskim jej sąsiedztwie jest korzystne.

Topola (Populus) to drzewo z rodziny wierzbowatych, do których zalicza się 40 gatunków. W Polsce występują trzy rodzime gatunki topoli: czarna, biała i osika. Rosną głównie w lasach łęgowych dużych dolin rzecznych, w lasach liściastych i mieszanych na terenie całej Polski. Topole są najszybciej rosnącymi drzewami w klimacie umiarkowanym, żyją stosunkowo krótko – od 100 do 300 lat. Ich nasiona bardzo szybko kiełkują, posiadają puch, który ułatwia rozsiewanie. Ze względu na swój kolumnowy pokrój są sadzone w nasadzeniach miejskich, głównie wzdłuż dróg np. gatunek ozdobny - topola włoska lub amerykańska. Topole dostarczają miękkiego drewna do produkcji papieru, celulozy, korpusów gitar elektrycznych i zapałek. Największe topole w Polsce to m.in. rosnąca w Lesznie w pobliżu Warszawy topola biała – obwód pnia u podstawy wynosi 15 m; oraz topola czarna rosnąca w stolicy i mierząca 43 m wysokości.

Lipa (Tilia) to rodzaj drzew długowiecznych należący do rodziny lipowatych. Zalicza się do niego prawie 30 gatunków. Lipy rosną w umiarkowanej strefie półkuli północnej. Gatunki dziko rosnące w Polsce to: lipa drobnolistna i szerokolistna. Gatunki uprawiane, lipa: amerykańska, holenderska, japońska, krymska, mongolska i srebrzysta.

Kora lipy ma kolor ciemnoszary z biegnącymi wzdłuż spęknięciami. Liście są pojedyncze, skrętoległe u nasady lekko asymetryczne. Kwiaty obupłciowe, w kolorze białym lub żółtym, zwykle pachnące i miododajne. Owoc stanowi 1-3 nasienny orzeszek. Lipa ma zastosowanie, jako roślina ozdobna sadzona w parkach, cenna roślina miododajna oraz roślina lecznicza. Drewno lipy jest miękkie i łatwe w obróbce, jest dobrym surowcem w rzeźbiarstwie. Najstarsza lipa w Polsce rośnie w wsi Cielętniki (gmina Dąbrowa Zielona w woj. śląskim), ma 525 lat, obwód pnia wynosi około 10 m, a wysokość około 35 m (dane z 2000 r.).

Rozważania na temat drzew liściastych można snuć w nieskończoność, można je nazwać udanym wytworem ewolucji, niepowtarzalnym arcydziełem natury lub żyjącą historią kultury. Mimo iż nie osiągają tak sędziwego wieku jak drzewa iglaste są świadkami naszych dziejów, jak to określił Stanisław Schwarc-Bronikowski w swej książce Świadkowie naszych dziejów. Drzewa liściaste swym bogactwem kształtów, zapachów, barw i ruchów oddziałują w sposób szczególny na ludzi twórczych i wrażliwych. Są bezpośrednią przyczyną naszego dobrego samopoczucia oraz radości obcowania z przyrodą. Fakt ten oznacza, że lasy liściaste są wielkim bogactwem całego społeczeństwa, wymagającym troski, ochrony i rozwoju. I to nie tylko ze względów ekonomicznych, ale także, a może przede wszystkim, dlatego, że są ważnym elementem naszej cywilizacji.

Literatura:

1. Godet Jean-Denis. Drzewa i krzewy. Warszawa 1997
2. Grzywacz Andrzej. Las twoim bogactwem. Warszawa 2000
3. Ridsdale Colin. Drzewa. Warszawa 2006
4. Szwarc-Bronikowski. Świadkowie naszych dziejów. Warszawa 2000
5. Wielka encyklopedia – Drzewa i krzewy. Pod red. Josepha H. Reichholfa. Warszawa 1995