Kultura ludowa jest rozumiana jako integralny składnik kultury narodowej, obejmujący zespół ukształtowanych w procesie historycznym nawyków i wzorów działania, narzędzi pracy, wytworów materialnych i duchowych, a także zasad i form zachowania, charakteryzujących warstwy społeczeństw narodowych, a zwłaszcza chłopów. Na przestrzeni wieków uległa ona wielu przemianom związanym z naturalnymi procesami cywilizacyjnymi – od kultury zaspokajającej podstawowe potrzeby ludności wiejskiej, po kulturę komercyjną, realizującą głównie zainteresowania turystów. Tworzone w oparciu o jej zasoby produkty kulturowe, zaczęły stanowić o atrakcyjności wielu regionów Polski.

 

Przemiany w rolnictwie, jakie miały miejsce w ostatnim czasie, spowodowały, że mieszkańcy wsi zaczęli szukać nowych źródeł dochodu poza działalnością rolniczą. Alternatywą, z której chętnie korzystali była turystyka wiejska i agroturystyka. Dowodzi tego stale rosnąca liczba gospodarstw agroturystycznych, które na skutek stale zmieniających się potrzeb konsumentów, zaczęły wzbogacać swoje oferty. Doskonałym źródłem inspiracji do tworzenia wyjątkowych propozycji dla turystów jest kultura ludowa, która w obrębie naszego kraju jest niezwykle zróżnicowana. Każdy region poszczycić się może swoistą gwarą, strojem, muzyką, charakterystycznymi dla danej społeczności zawodami, twórczością czy architekturą. Czynniki te stanowią cenny potencjał, który może być wykorzystany w kreowaniu jedynego w swoim rodzaju produktu turystycznego i agroturystycznego.

Turystyka kulturowa obszarów wiejskich jest także określana mianem turystyki folklorystycznej bądź etnograficznej. Ta pierwsza ściśle odnosi się do kultury mieszkańców wsi i jest związana z jej poznawaniem, zaś druga polega na badaniu miejsc zamieszkiwanych przez różne grupy etniczne oraz zaznajamianiu się z ich żywą kulturą. Innym pojęciem stosowanym w przypadku określania form wypoczynku związanych z poznawaniem dziedzictwa kultury ludowej jest także turystyka etniczna, kojarzona najczęściej z podróżami do miejsc związanych z własną tożsamością lub tożsamością swoich bliskich, jak również wyjazdami mającymi na celu zrozumienie ludności odmiennej kulturowo.

Turystyczny rozwój wsi powinien zakładać ochronę jej krajobrazu kulturowego oraz promocję jego kształtu. W wielu społecznościach krajobraz wiejski jest świadomie kreowanym i powszechnie rozpoznawanym znakiem tożsamościowym posiadającym swoje znaczenie nacjonalistyczne i patriotyczne. W przypadku naszego kraju symbolem stanowiącym o specyfice polskiej wsi może być otoczony malwami przedwojenny dworek szlachecki. W obecnym środowisku wiejskim kultura ludowa jest oparta na reliktach kultury dawnej, ludowej kulturze dawnej uwspółcześnionej, bądź skomercjalizowanej kulturze ludowej. Zdarza się tak, że funkcjonujący w danej społeczności obszar kulturowy pod wpływem napływającej masy turystów zaczyna przekształcać się w produkt turystyczny, którego obraz często odbiega od rzeczywistości. Autentyzm przeżywania wsi przez osobę z zewnątrz jest tutaj dość iluzoryczny, bowiem kilkunastodniowy pobyt w tak odmiennym środowisku przynosi złudzenie jego poznania i zrozumienia. Na czas turystycznego pobytu autentyczne życie ulega zawieszeniu lub toczy się w ukryciu, a mieszkańcy dostosowują swoje zachowania do oczekiwań swoich gości.

Model agroturystyczny wyrasta z tradycji wsi, kształtując jej elementy dla nowych funkcji turystycznych. Zmienia uporządkowanie przestrzeni, wprowadza zmiany w treściach pełnionych ról, zawiesza porządek codzienności na czas trwania sezonu turystycznego. W modelu pensjonatowym tworzy się różnego rodzaju inscenizacje „wiejskości” na użytek turystów, którzy dobrze się czują w ucywilizowanym modelu wsi dostosowanym do ich oczekiwań i potrzeb. Podejmowanie gości z miasta w domowej przestrzeni ustępuje realiom sprzedaży produktu turystycznego, który często jest odzwierciedleniem estetycznych wyobrażeń klasy średniej i za który podejmowany jest odpowiedni ekwiwalent pieniężny.

W obecnych czasach zjawisko komercjalizacji kultury ludowej jest jednak nieuniknione. Jest to efekt postępujących procesów cywilizacyjnych, które wyparły istniejące niegdyś sposoby zachowań. Mieszkańcy terenów wiejskich nie są już uzależnieni od sił przyrody, a praktyczne umiejętności typu plecionkarstwo, garncarstwo czy tkactwo nie stanowią już podstawy ich codziennego funkcjonowania. W okresie powojennym polska kultura ludowa znalazła się w trudnej sytuacji. Gwałtowna i nieumiejętna walka z analfabetyzmem, upowszechnienie oświaty, wprowadzenie na wieś produkcji przemysłowej i zajęć typowo miejskich spowodowały, że cenne umiejętności cieśli, plecionkarzy czy garncarzy straciły na swoim znaczeniu. W celu ratowania wiejskiego krajobrazu, w 1949 roku powołano do życia Centralę Przemysłu Ludowego i Artystycznego (Cepelia), za pośrednictwem której twórcy ludowi sprzedawali swoje towary. Jednak masowa produkcja na potrzeby środowiska miejskiego spowodowała zanik autentyczności tych wyrobów. Po upadku Cepelii w 1989 roku artyści mający do tej pory zbyt na swoje produkty, utraciwszy motywację do dalszego działania, przestali tworzyć, a co za tym idzie przekazywać swój kunszt młodym pokoleniom. Obecnie nową motywacją dla tych ludzi jest turystyka. Rozpowszechniana w mediach moda na odrębność regionalną i tradycyjną wieś polska zaczęła podnosić atrakcyjność terenów wiejskich. Choć często zdarza się tak, że wieś przestaje być obrazem lokalnego dziedzictwa kulturowego stając się produktem kultury masowej. Połączenie masowej tandety i niewyrobionego gustu może okazać się dość dramatyczne w swoich skutkach. Istnieją miejsca na Podhalu, gdzie piękna, tradycyjna architektura drewniana tamtego regionu została zdominowana przez budynki murowane, które w opinii tubylców są wzorem nowoczesności. Powrót do form drewnianych wiąże się też z lokowaniem tam inwestycji przez ludzi spoza lokalności, którzy wprowadzają nowe, często obce wzory. Ilustracją takiego stanu rzeczy może być wspaniały drewniany pensjonat w Bukowinie Tatrzańskiej, który powstał w oparciu o architekturę skandynawską. Dobrze zharmonizowany z krajobrazem Tatrzańskim, może być odbierany przez turystów z zagranicy jako element dziedzictwa kulturowego regionu. Jest to przykład globalizacji wzorców kulturowych i odzwierciedlenie naruszenia kształtu kulturowego lokalności, która traci swoje tożsamościowe podstawy.

Tworzenie produktów turystycznych w oparciu o dawną kulturę ludową z jednej strony prowadzi do komercjalizacji, zaś z drugiej może doprowadzić do ocalenia bądź ponownego zaistnienia w środowisku wiejskim. Turystyka stwarza rolnikom nowe możliwości rozwoju poprzez wprowadzenie innowacyjnych form działalności gospodarczej, szczególnie w rejonach słabo rozwiniętych. Stereotypowe pakiety wartości turystycznych wiążą wieś z ciszą, czystością środowiska naturalnego, spokojem, bliskością z naturą, więc taki idylliczny model turystyki wiejskiej może być dobrym produktem marketingowym realizowanym w regionach pozbawionych naturalnych walorów rekreacyjnych wynikających z pożądanego ukształtowania przestrzeni – gór, jezior, morza. Wymaga to tylko przemyślanego marketingu, czytelnych wzorów zachowań i wskazania właściwego odbiorcy.

Kultura ludowa jest wykorzystywana w turystyce w bardzo różnym stopniu. Ma na to wpływ wiele elementów, wśród których wyróżniają się: uwarunkowania historyczne danego regionu, postęp cywilizacyjny, działalność instytucji branżowych i lokalnych władz samorządowych oraz wielkość ruchu turystycznego. Wśród produktów turystycznych tworzonych w oparciu o jej zasoby należy wymienić:

• placówki muzealne o tematyce etnograficznej,
• imprezy folklorystyczne,
• pracownie i warsztaty twórców ludowych, wystawy i galerie sztuki ludowej,
• szlaki turystyczne o tematyce etnograficznej,
• karczmy regionalne,
• obszary lub miejscowości etnograficzne.

Badania ankietowe przeprowadzone w 2007 roku wykazały, że kultura ludowa jest czynnikiem mającym wpływ na rozwój ruchu turystycznego w regionach wiejskich. Do najważniejszych elementów decydujących o atrakcyjności ofert agroturystycznych zaliczono:

• kuchnię regionalną,
• regionalny wystrój wnętrz,
• artykuły rękodzielnicze,
• sztukę ludową,
• muzykę ludową,
• tradycyjny język,
• obecność placówek promujących kulturę ludową danego regionu.

Współczesny turysta jest zainteresowany jak najszerszymi możliwościami atrakcyjnego spędzenia czasu, a organizowane imprezy folklorystyczne w dużym stopniu wpływają na podniesienie klasycznych usług kwaterodawców wiejskich, reklamę i zbyt produktów lokalnych i regionalnych. W przeciwieństwie do imprez organizowanych dla mieszkańców, które z reguły mają związek z kalendarzem obrzędowym i przyczyniają się do zachowania dziedzictwa kulturowego i umocnienia tożsamości kulturowej, zabawy dla turystów przybierają formę komercyjną i często są urozmaicane przez jarmarki sztuki ludowej, pokazy ludowego rękodzieła czy występy zespołów regionalnych. Wśród preferowanych przez turystów form rozrywki ankietowali wymienili udział w wystawach sztuki ludowej i rękodzieła (61%), jarmarkach (57%), pokazach starych technik (55%), obrzędach ludowych (44%) i występach zespołów ludowych (37%). Na pytanie o rodzaj twórczości ludowej, który interesuje respondentów, najwięcej osób wskazało rzeźbę ludową (59%), wikliniarstwo (54%), kowalstwo (50%), malarstwo (45%), muzykę ludową (39%), malarstwo na szkle (35%) i hafciarstwo (32%), koronkarstwo (26%), bibułkarstwo i wycinkarstwo (12%). Ponadto sprzedaż wyrobów rękodzielniczych może stanowić dodatkowe źródło dochodu dla regionalnych twórców, bowiem aż 68% ankietowanych zadeklarowała chęć zakupu tego rodzaju artykułów.

Dziedziną kultury ludowej, z którą najbardziej identyfikują się turyści są tradycje kulinarne, dlatego bardzo ważnym elementem oferty turystycznej, a jednocześnie istotnym czynnikiem rozwoju obszarów wiejskich, jest regionalna żywność. Odwiedzający gospodarstwa agroturystyczne goście często są nastawieni na degustację lokalnych potraw oraz zakup tradycyjnych produktów. Na świecie coraz powszechniejsze stają się podróże kulinarne. Wiele biur podróży oferuje swoim klientom zwiedzanie winnic, plantacji herbaty, browarów, fabryk czekolady, pubów, restauracji, a nawet wiejskich targowisk. Ciekawą ofertę może stanowić uczestnictwo w festiwalach i festynach związanych z lokalnymi tradycjami kulinarnymi (np. Święto Kaszy w Janowie Lubelskim), a także wędrówki wytyczonymi szlakami gastronomicznymi (np. Szlakiem Oscypkowym na Podhalu). Przedmiotem zainteresowania turystów preferujących ten rodzaj wypoczynku są nie tylko miejsca, w których można dobrze zjeść i skosztować lokalnych specjałów, ale przede wszystkim zapoznać się z historią i tradycyjnym procesem ich produkcji.

Przeprowadzone badania ankietowe wykazały, że kultura ludowa jest czynnikiem mającym pozytywny wpływ na rozwój ruchu turystycznego na terenach wiejskich, chociaż jej rolę w kształtowaniu produktu turystycznego bardziej doceniają turyści, niż tworzący ten produkt rolnicy. Świadczy o tym fakt, że średnia gospodarstw, które do swojej oferty włączają elementy kultury ludowej wynosi zaledwie 34%, natomiast aż 78% turystów deklaruje, że obecność takich czynników wpływa na decyzję zakupu konkretnej oferty. Jednak wzrastająca świadomość ewentualnych zysków wynikających z wykorzystania kultury ludowej pozwala mieć nadzieję, że jej ogromny potencjał przyczyni się do stworzenia unikatowego produktu agroturystycznego.

Literatura:

1. Perspektywy rozwoju oraz promocji turystyki wiejskiej i agroturystyki w Polsce / pod red. Cezarego Jastrzębskiego. Kielce : Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomii i Prawa im. prof. Edwarda Lipińskiego : Kieleckie Towarzystwo Edukacji Ekonomicznej, 2010.
2. Potencjał turystyczny w regionach / red. nauk. Izabella Sikorska-Wolak. Warszawa : Wydaw. SGGW, 2008.
3. Regionalne aspekty rozwoju turystyki : monografia naukowa / pod red. Mikołaja Jalinika. Wyd. 2. Białystok : "EkoPress", 2009.
4. Grabowska-Mokras J.: Możliwości rozwoju turystyki kulturowej obszarów wiejskich w Polsce. Turystyka Kulturowa 2009 nr 1.