Zielone ulice polskich miast

Szczegóły

Kategoria: Ekologia i środowisko

Intensywny rozwój polskich miast często nie idzie w parze z dbałością o środowisko naturalne. Drzewa wciąż przegrywają  z nowymi osiedlami, parkingami czy centrami handlowymi. Ubywa zwłaszcza starych, dorodnych drzewostanów, a te sadzone w ramach kompensacji bardzo często są niskiej jakości i niezabezpieczone oraz nieodpowiednio pielęgnowane szybko obumierają.

Zieleń przyuliczna i jej znaczenie dla mieszkańców miasta

Zgodnie z Ustawą z dnia 21 marca 1985 roku o drogach publicznych (Dz.U. Nr 19 z 2007 r. poz. 155 ze zmianami) mianem zieleni przydrożnej określa się „roślinność umieszczoną w pasie drogowym, mającą na celu w szczególności ochronę użytkowników drogi przed oślepieniem, ochronę przed zawiewaniem i zaśnieżaniem, ochronę terenu przyległego przed nadmiernym hałasem, zanieczyszczeniami powietrza, wody oraz gleby”. W myśl tego przepisu utrzymanie zieleni przydrożnej leży w gestii zarządcy drogi, co w praktyce polega na przekazywaniu odpowiedzialności w tym zakresie na poszczególne jednostki samorządowe: zarządy dróg, zarządy zieleni, wydziały środowiska, wydziały gospodarki komunalnej lub powołane w tym celu jednostki budżetowe.

Wraz z nową sytuacją komunikacyjną, postępującą fragmentaryzacją powierzchni przeznaczonej na zieleń w granicach pasów drogowych miast zmieniają się funkcje zieleni przyulicznej. Dla mieszkańców dużych metropolii codzienne obcowanie z naturą często ogranicza się właśnie do kontaktu z roślinnością towarzyszącą trasom komunikacyjnym, stwarza okazję do odpoczynku, ukojenia nerwów czy uporządkowania myśli. Dlatego coraz częściej zabiegają oni o jej sukcesywne wzbogacanie, połączone w dbałością o najwyższy standard pielęgnacyjny. Potrafią docenić wysiłek włożony w założenie i utrzymanie zieleni i sami starają się utrzymać ją w należytym porządku.

Drzewa w miastach tworzą swoisty mikroklimat, pozytywnie oddziałują na formę fizyczną i psychiczną mieszkańców, wzbogacają bioróżnorodność środowiska. Oczyszczają i odświeżają powietrze, stanowią barierę izolującą budynki mieszkalne i ludzi od zanieczyszczeń, pełnią rolę filtra poprzez akumulowanie zanieczyszczeń gazowych z powietrza, zatrzymują wodę i wilgoć w glebie, przedłużają żywotność nawierzchni dróg, dając cień chroniący przed szybkim uwalnianiem związków asfaltowych. Piętrowa roślinność drzewiasta i krzewiasta tworzy naturalne bariery osłonowe, które chronią przed wiatrem, a dzięki wzmaganiu ruchów konwekcyjnych pionowych i poziomych, wpływa na wymianę powietrza.

W opinii wielu ekspertów zieleń przyuliczna jest czynnikiem poprawiającym bezpieczeństwo drogowe, dzięki ograniczeniu prędkości poruszających się samochodów. Przykładem mogą być ronda nieprzejrzyste, wypełnione piętrową roślinnością zasłaniającą przeciwną stronę ulicy.  Minimalizuje też wrażenie chaosu powodowanego obecnością bilbordów reklamowych oraz innych bodźców rozpraszających uwagę kierowców, wpływa na zmniejszenie zmęczenia i stresu związanego z prowadzeniem pojazdu, zwiększa komfort podróżowania i ogranicza jego monotonię. Skuteczne ogranicza hałas, nawet o 10-12 dB, nawet w kontekście jego odczuwania za pomocą innych zmysłów. Sam widok zieleni izolacyjnej w pobliżu drogi niweluje subiektywnie odczucie natężenia niepożądanych dźwięków nawet o 75 procent.

Obecność zieleni przydrożnej, a szczególnie drzew wpływa na poprawę zdrowia publicznego. Stymuluje proces oddychania i krążenia, pozytywnie oddziałuje na system nerwowy, pomaga zredukować stres, łagodzi skutki nadpobudliwości ruchowej i agresji, wzmaga koncentrację i szybkość działania.

Zieleni miejskiej przypisuje się także znaczenie społeczne. W Nowym Jorku na liście 25 elementów, które dają poczucie szczęścia jako najważniejsze respondenci zaznaczyli drzewa przyuliczne i kwiaty. Coraz częściej w rankingach jakości życia na terenie dużych miast, dostępność dobrze urządzonej i utrzymanej zieleni jest równie ważna, co dostęp do edukacji czy opieki medycznej. Niemieckie badania naukowe dowiodły, że obecność zieleni miejskiej wpływa na polepszenie stosunków międzyludzkich, poprawia nastrój i poczucie bezpieczeństwa, motywuje mieszkańców do zwiększenia aktywności i spędzania większej ilości czasu na świeżym powietrzu.

Warto też podkreślić funkcję edukacyjno-wychowawczą zieleni przyulicznej, która jest zaliczana do dóbr kultury współczesnej. To, w jaki sposób jest ona traktowana ma istotny wpływ na nasze przyszłe zachowania pro- lub antyekologiczne. Nie da się również pominąć ekonomicznych aspektów zieleni w miastach. Przeciwwietrzna osłona z drzew może zimą zmniejszyć koszty ogrzewania sąsiadujących z ulicą budynków o 10-25 procent oraz obniżyć koszty klimatyzacji w okresie upałów nawet o 30 procent. Współcześnie o wartości rynkowej nieruchomości decyduje ich położenie. Im więcej zieleni tym wyższe są ceny lokali mieszkalnych i użytkowych. Dowiedziono także, że obecność drzew na ulicach handlowych wpływa na zwiększenie obrotów sklepów. Ponad 75 procent klientów woli robić zakupy w miejscach intensywnie obsadzonych roślinnością.

Zdrowa i prawidłowo prowadzona roślinność przyuliczna, a zwłaszcza drzewa stanowią o wizerunku miasta. Zieleń wpływa na podniesienie walorów architektury i tworzenie ładu przestrzennego, maskując zaniedbane miejsca czy budynki. Wzmacnia atrakcyjność danego terenu oraz stwarza wrażanie komfortu.

Warunki i zagrożenia środowiskowe zieleni przydrożnej

Roślinność towarzysząca szlakom komunikacyjnym miast, w przeciwieństwie do terenów podmiejskich, parkowych czy osiedlowych, jest narażona na znacznie większą ilość szkodliwych zjawisk. Gleby przyuliczne są najczęściej martwe i pozbawione warstwy akumulacyjnej. Zawierają znikome ilości składników pokarmowych i drobnoustrojów glebowych.

Powierzchnia podłoża otoczonego elementami betonowymi i asfaltowymi bardzo szybko gromadzi ciepło, a następnie emituje je do głębszych warstw. W konsekwencji prowadzi to do przesychania gleby. Wzrost temperatury powyżej 30⁰C powoduje utratę aktywności mikroorganizmów, natomiast do 35⁰C – całkowite zahamowanie wzrostu korzeni.

Zieleń przyuliczna charakteryzuje się dużymi niedoborami wody. W centrach miast, gdzie większość powierzchni jest utwardzona, retencja wody jest niemal niemożliwa. Do pogłębienia deficytu wody dochodzi na skutek zwiększonej transpiracji roślin wymuszonej ruchem pojazdów. Budowa nowych obiektów może doprowadzić do obniżenia poziomu wód gruntowych bądź przerwania systemu drenów, co skutkuje lokalnymi podtopieniami terenów. Z powodu postępujących zmian klimatycznych rozkład opadów atmosferycznych również nie sprzyja rozwojowi roślinności.

Warunki świetlne roślin przyulicznych w większości przypadków nie są zbyt zadowalające. W śródmieściach wielkich miast, wysoka zabudowa mieszkalno-usługowa skutecznie zmniejsza ilość promieni słonecznych docierających do drzew i krzewów.

W sąsiedztwie tras komunikacyjnych gromadzona jest największa ilość zanieczyszczeń – metali ciężkich, wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych, benzenu, toluenu, tlenków azotu, siarki i różnego rodzaju pyłów, które znacznie osłabiają kondycję występującej tam roślinności. Przyczyniają się do obniżenia poziomu fotosyntezy, uszkadzają liście, korę i system korzeniowy, często prowadząc do całkowitego wyniszczenia drzewa.

Technologie zimowego utrzymania ulic, wykorzystujące sól lub inne środki chemiczne są jednym z głównych czynników ograniczających normalny wzrost i rozwój drzew przyulicznych. Stopień zasolenia jest coraz większy i powoduje zaburzenia w procesach chemicznych zachodzących w glebach oraz metabolizmie roślin. Prowadzi to do powstania zjawiska suszy fizjologicznej. Widoczną konsekwencją nadmiaru chlorku sodu w podłożach przyulicznych są postępujące nekrozy liści, obumieranie liści i pędów oraz znaczne skrócenie okresu wegetacji. Ograniczenie możliwości zgromadzenia odpowiedniej ilości asymilatorów skutkuje stopniowym obumieraniem roślin.

Odrębnym zagadnieniem jest bezpośrednie oddziaływanie chlorku sodu na roślinność przyuliczną, wynikające ze stosowania soli i szerokiego rozprysku zasolonego błota pośniegowego przez pojazdy. Szkodliwość tego typu działań prowadzi do wypalenia najmłodszych organów lub wręcz całych roślin.

Duży wpływ na zahamowanie rozwoju zieleni przydrożnej mają sieci uzbrojenia podziemnego zlokalizowane w pasach przyulicznych. Wiąże się to z uwalnianiem trujących substancji, jak również niewłaściwym prowadzeniem prac budowlanych, podczas których uszkodzeniom ulegają systemy korzeniowe drzew. Również uzbrojenia naziemne w postaci słupów oświetleniowych czy trakcji tramwajowych często wchodzą w kolizję  z koronami drzew, które najczęściej ulegają bezmyślnej redukcji, co wpływa na obniżenie ich zdrowotności, a nawet żywotności.

Intensywna rozbudowa infrastruktury drogowej wiąże się ze zmniejszeniem powierzchni przeznaczonych na pasy zieleni. W wyniku prowadzonych prac modernizacyjnych uszkodzeniom ulegają również już istniejące fragmenty roślinności przyulicznej. Ich system korzeniowy rozwija się tuż przy powierzchni ziemi i każda, nawet najmniejsza interwencja może go niszczyć lub okaleczyć.

Do dewastacji tych niewielkich powierzchni zielonych w miastach przyczyniają się też sami mieszkańcy, którzy parkują na trawnikach oraz tuż przy pniach drzew, rozdeptują i rozjeżdżają posadzoną tam roślinność. Nie mniej szkodliwe dla zieleni są skutki kradzieży i akty wandalizmu.

Zagadnienia prawne

Wśród najważniejszych regulacji prawnych dotyczących ochrony zasobów środowiska naturalnego można wymienić:

• Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku (Dz.U. Nr 78 z 1997 r., poz. 483), która wymienia obowiązki władz publicznych i obywateli w zakresie dbałości o środowisko naturalne.
• Ustawę z dnia 16 kwietnia 2004 roku o ochronie przyrody (Dz.U. Nr 92 z 2004 r.), która reguluje kwestie związane  m.in. z zabiegami pielęgnacyjnymi w koronach drzew, wymogami dotyczącymi usuwania drzew i krzewów, karami za niszczenie terenów zielonych, ochroną przed uszkodzeniami chemicznymi.
• Ustawę z dnia 28 września 1991 roku o lasach (Dz.U. z 2005 r. Nr 45), która mówi o usuwaniu drzew i krzewów rosnących w pasie drogowym na terenach oznaczonych jako las.
• Ustawę z dnia 2 kwietnia 2003 roku o szczególnych zasadach przygotowania i realizacji inwestycji w zakresie dróg publicznych (Dz.U. Nr 193 z 2008 r.), która podejmuje kwestie dotyczące usuwania drzew w wyniku realizacji inwestycji drogowych.
• Ustawę z dnia 21 marca 1985 roku o drogach publicznych (Dz.U. Nr 19 z 1985 r.), w której znajdują się zapisy dotyczące usuwania i niszczenia zieleni miejskiej.
• Ustawa z dnia 20 maja 1971 roku – Kodeks wykroczeń (Dz.U. Nr 12 z 1971 r.), w której znajdują się zapisy dotyczące usuwania i niszczenia zieleni miejskiej.
• Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16 z 1964 r.), która może być przydatna z punktu widzenia ochrony systemów korzeniowych drzew.
• Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 27 października 2005 roku w sprawie rodzajów i warunków stosowania środków jakie mogą być stosowane na drogach publicznych oraz ulicach i placach (Dz.U. Nr 230 z 2005 r.).
• Rozporządzenia Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 2 marca 1999 roku w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać drogi publiczne i ich usytuowanie, które reguluje kwestie związane z ochroną zieleni przyulicznej przed niekorzystnymi przeobrażeniami środowiska naturalnego oraz zawiera wymogi dotyczące usytuowania zieleni w pasie drogowym.

Oprac. Joanna Radziewicz

Literatura:

1. Szulc A.: Zielone miasto. Zieleń przy ulicach. Warszawa. Agencja Promocji Zieleni Sp. z o.o. , 2013.
2. Sieniarska E.: Czy chcemy miast bez drzew?. Eko i My 2015 nr 5, s. 6-7.
3. Sieniarska E.: Płuca miast. Eko i My 2015 nr 2, s.28-29.

• Następny artykuł