My Słowianie - pradawna kultura pełna zagadek, czarów i obrzędów

Szczegóły

Kategoria: Zwyczaje i tradycje ludowe

Słowianie, choć opanowali rozległe przestrzenie wschodniej Europy, są dla historyków nadal niewyjaśnioną zagadką jeżeli chodzi o ich  pojawienie się wśród ludów świata.   Tak naprawdę, badacze nie wiedzą skąd się wzięli. Słowianie pojawili się pod własnym mianem dopiero w połowie VI w. i od tego czasu można już odtwarzać ich dzieje na podstawie źródeł pisanych, językowych i materialnych. Co nie zmienia faktu, że ich historia prawdopodobnie sięga końca prehistorii.

Słowianie to grupa ludów indoeuropejskich zamieszkujących znaczne obszary środkowej i wschodniej Europy, posługujących się językami słowiańskimi, o wspólnym pochodzeniu, podobnych zwyczajach, obrzędach i wierzeniach. Wśród Słowian wyróżnia się ponad 140 grup etnicznych o bardzo zróżnicowanej liczebności. Wszystkie te grupy, według kryterium geograficznego, dzieli się na trzy główne odłamy:

•    Słowian zachodnich – Serbołużyczan, Polaków, Czechów i Słowaków.
•    Słowian wschodnich – Białorusinów, Rosjan, Ukraińców i Rusinów.
•    Słowian południowych – Bośniaków, Bułgarów, Chorwatów, Czarnogórców, Macedończyków, Serbów i Słoweńców.

Plemiona słowiańskie w efekcie wędrówek między VI a VIII w. opanowały rozległe tereny. Słowianie południowi rozprzestrzenili się po Bałkanach dochodząc aż do Peloponezu. Słowianie zachodni zasiedlili ziemię między Odrą, Łabą i Soławą, dochodząc do płw. Jutlandzkiego. Proces poszerzania się obszarów Słowiańszczyzny wschodniej miał wolniejszy przebieg, który polegał na stopniowym opanowywaniu i slawizacji ziem zamieszkanych przez plemiona bałtyjskie i fińskie. W wyniku tych wędrówek Słowianie znaleźli się w orbicie wpływów politycznych i cywilizacyjnych różnych ówczesnych ośrodków, co wpłynęło na dalszy bieg ich dziejów i kształtowanie się kultury.

Słowianie podzielili się między sobą, prowadzili zaciekłe wojny, zdobywali nowe terytoria, podbijali antyczny świat, budowali świątynie, czcili bogów i wytworzyli specyficzną kulturę. Dopiero gdzieś od IX w. w Kronikach pojawiają się informacje o kulturze, historii i obrzędach Słowian.
Jeśli chodzi o naszą część świata to w IX w. na terenach późniejszej Polski  wyróżniało się 5 podstawowych grup plemiennych, tj. Pomorzanie, Polanie, Mazowszanie, Ślężanie i Wiślanie. Co ciekawe, na dzisiejszej mapie Polski wyraźnie te rejony są oddzielone, a ludzie tam mówią w kompletnie innych gwarach - to pozostałości po dawnych państewkach i językach plemiennych. Oprócz tego żyły plemiona (niekiedy wchodzące w skład wyżej wymienionych, a niekiedy stanowiące oddzielne kultury) tj. Wolinianie (Wieluńczanie), Słowińcy (okolice Sławna), Pyrzyczanie (okolice Pyrzyc), Lubuszanie, Kujawianie, Dziadoszanie, Bobrzanie, Opolanie, Gołęszyce, Lędzianie (Góry Świętokrzyskie), Łęczycanie, Sieradzanie i wiele innych.

W IX-X wieku na ziemiach polskich istniało kilka wczesnopaństwowych organizacji terytorialnych, spośród których największe znaczenie osiągnęli Wiślanie wokół Krakowa i Polanie wokół Gniezna. Ekspansja Polan doprowadziła do zjednoczenia (w IX/X wieku) większości plemion zamieszkujących te ziemie i stworzenia państwa pod dziedziczną władzą Piastów. Pierwszym historycznym księciem Polski był Mieszko I, który objąwszy władzę,  przyjął w roku 966 chrzest za pośrednictwem czeskim i utworzył biskupstwo misyjne w Poznaniu. Chrześcijaństwo zaczęło odgrywać znaczącą rolę w naszej historii, a dawne obyczaje były, niestety, zakazane pod karą śmierci. Od tego momentu rozpoczął się zanik dawnej słowiańskiej religii i obyczajowości. Mimo to przeżytki pogaństwa istniały jeszcze u schyłku średniowiecza, a w formie silnie przekształconych reliktów trwały do wśród chłopów do XX wieku. Do dzisiaj przetrwały niektóre zwyczaje i obrzędy związane ze świętami kościelnymi i porami roku oraz miliony przodków dawnych Słowian, rozsianych po całym świecie.

Święta Słowian

Kultura Słowian była całkowicie podporządkowana cyklowi pór roku. Cztery główne święta Słowian były związane z równonocami oraz przesileniem letnim i zimowym. Wiele starych obrzędów przetrwało do dziś. Spośród tych starych, dość znanych i niekiedy jeszcze kultywowanych obrzędów, wymienić można:

1.    Topienie Marzanny - w pierwszy dzień wiosny -  symbolizuje pożegnanie zimy. Marzanna była pradawną słowiańską boginią symbolizującą zimę i śmierć, przez część badaczy uważana za demona.
2.    Stypa - dzisiaj jest to podniosły posiłek ku czci zmarłego w dzień jego pogrzebu. Dawniej sądzono, iż nieboszczyk również potrzebuje pożywienia, więc całymi rodzinami chodzono na groby i tam urządzano obiad.
3.    Chrzest - co prawda chrzest jest typowym chrześcijańskim obrzędem, ale miał swojego odpowiednika u starożytnych Słowian. Gdy rodziło się dziecko, najstarszy w rodzie brał je i jego główkę kłaniał na wszystkie cztery strony świata, błogosławił mu i nadawał imię.
4.    Święto Gaika - Gaik był prawdopodobnie jakimś bożkiem lasu czy urodzaju. Dzisiaj część starych obrzędów przetrwała w czasie chodzenia w czwartą niedzielę Wielkiego Postu.
5.    Święta pór roku:
•    21 Marca - Święto Jare poświęcone narodzinom nowego życia po mroźnej zimie. W święto malowano pisanki, jajka, które były symbolem odrodzenia życia. Święto poświęcone bogu Rodowi.
•    21-22 Czerwca - pierwszy dzień lata. Święto Kresu (kupała) obchodzone ku czci ognia. To właśnie w noc tego święta rósł legendarny kwiat paproci. W święto palono ogniska, puszczano wianki na wodę, chłopcy i dziewczęta łączyli się w pary. Święto poświęcone bogu Dadźbóg Swarożycowi.
•    23 Września - Pierwszy dzień jesieni. Święto plonów poświęcone tegorocznym zbiorom zbóż tzw. Dożynki. Święto poświęcone bogom Perunowi i Dadźbóg Swarożycowi.
•    21-22 Grudnia - pierwszy dzień zimy. Święto zmarłych poświęcone przodkom (Nasi przodkowie odprawiali dziady. Rytuał odbywał się dwa razy w roku. Zwyczaj ten polegał na zdobywaniu życzliwości dusz zmarłych poprzez właściwe ich ugoszczenie). Święto poświęcone bogu Welesowi.
6. Kolędowanie - to bardzo stary zwyczaj. Poprzebierani kolędnicy chodzili w noc przesilenia zimowego po chatach prosząc o datki.
7. Postrzyżyny - obrzęd dotyczył tylko chłopców. Gdy rodził się męski potomek, nie można było obcinać mu włosów. Gdy jednak osiągnął wiek lat 12, jego ojciec w wielkim ceremoniale obcinał mu jego długie, płowe włosy.

I wiele innych. Wymienić można jeszcze tylko lanie wosku, wróżenie w Andrzejki, świecidełka na choinki (niegdyś ubierano snopy siana), plucie przez lewe ramię, zakopywanie kruka na rozstaju dróg i inne.
Religia Słowian

Religia Słowian to system wierzeń etnicznych odwołujących się do tradycji przedchrześcijańskich, głównie wspólnoty słowiańskiej to tzw. rodzimowierstwo słowiańskie. Czasem były to elementy mogące wywodzić się z mitologii i legend dawnych plemion zamieszkujących obecne tereny Polski przed osadnictwem słowiańskim takich jak ludność germańska, bałtyjska, czy nawet celtycka, dla których wspólnym mianownikiem była świętość natury. Zespół poglądów opartych na mitologii słowiańskiej i zachowanych obyczajach lokalnej społeczności.
Informacje o religii Słowian, w nikłym stopniu, dotrwały w źródłach do dnia dzisiejszego. Nie zachowały się jednak żadne źródła bezpośrednie. Pełna rekonstrukcja wierzeń słowiańskich nie jest możliwa, a dokonywane próby często budzą wątpliwości, co do tego czy przyjęte metody są właściwe i wiarygodne. Rekonstrukcja odbywa się przede wszystkim w oparciu o ślady dawnych wierzeń zachowane w folklorze i wierzeniach z okresu już chrześcijańskiego.

Z tego co wiadomo, religia Słowian opierała się na wielowartościowych relacjach ludzi z bogami, reprezentującymi zachodzące na siebie sfery działania. Bogowie rozumiani byli jako dawcy szczęścia, powodzenia, zwycięstwa, płodności. Warunkiem ich przychylności były ofiary indywidualne i zbiorowe.
Nadrzędne miejsce wśród bogów zajmował bóg gromowładny Perun – patron zwycięstwa i władzy, wyzwalający wody i płodność kosmiczną. Bogiem nieba był Swaróg, ognia ziemskiego i wojny – Swarożyc. W kompleksie teologicznym Słowian było jeszcze wiele pomniejszych bóstw, których nie sposób wyliczyć.

Słowianie wierzyli w duchy przyrody, określane jako dziwy, czary i boginki, które zamieszkiwały głównie powietrze, obszary leśne, bagna i mokradła, wody i brzegi zbiorników wodnych, góry, groty i kopalnie oraz obsiane pola. Duchy wodne – mawki, majki – łączono z reguły z duszami utopionych.
Ponieważ Słowianie wierzyli, że siły boskie ingerują w losy jednostek i społeczności, próbowali odwzajemniać się im, składając dary ofiarne (obiata, żertwa, trzeba) i modlitwy, poprzez działania wróżebne zgadywać ich intencje. Wielkość ofiar była zróżnicowana: od drobnych przedmiotów i kłaczków przędzy po całość zdobyczy wojennych, rzadko pojawiały się ofiary z ludzi. W zależności od przeznaczenia dary palono, topiono, rzucano na wiatr, pozostawiano pod wyobrażeniami bóstw i na cmentarzach.

Obrzędom ofiarnym towarzyszyły uczty obrzędowe, wróżby, przepowiednie, odczytywanie znaków, oddawanie czci przodków, pieśni obrzędowe. Podczas tych rytuałów ważnymi elementami były:

•    Obecność prowadzącego (lub prowadzących) obrzęd – tzw. żerców (wołchwów), czasem również ich pomocników (tzw. guślarzy). Związki ze sferą sakralną uświęcały ich i czyniły własnością boga, dlatego nie obcinali włosów, mieli prawo siedzenia w trakcie obrzędów oraz dosiadania świętego konia.
•    Ogień obrzędowy (rozpalany i witany rytualnie), o znaczeniu sakralnym.
•    Rytuały oczyszczania wodą.
•    Szczególne podkreślanie jedności z naturą, związków ludzi i przyrody.
•    Składanie próśb o pomyślność, ochronę. Podziękowania za doznane korzyści.
•    Poczucie więzi – taneczny korowód, utworzenie kręgu przez uczestników.
•    Symboliczne powracanie do czasu mitycznego, odgrywanie i przypominanie mitów.
•    Czynności wykonywane przez wszystkich uczestników obrzędu – wspólne dzielenie się chlebem, miodem, wznoszenie tzw. zdrawic (rytualnych toastów), libacja, dzielenie się plonem, inwokacje.

Z powyższego tekstu wynika, jak wiele z dawnej kultury słowiańskiej przetrwało do czasów dzisiejszych. Wprawdzie tysiąc lat chrześcijaństwa wpłynęło na kształtowanie zwyczajów ludowych, to jednak, nie był to wystarczający okres, aby całkowicie wymazać obyczaje z którymi budowała się słowiańska tożsamość – czyli najdawniejsze podkłady tradycji, religii… 
Częste próby porównywania bóstw pogańskich i chrześcijańskich oraz nakładania obrzędów chrześcijańskich na obrzędy pogańskie miało na celu zachęcenie lub zmuszenie ludu do przejścia na nową wiarę. Boże Narodzenie w tradycji polskiej, a także słowiańskiej jest idealnym przykładem połączenia pogańskich korzeni oraz chrześcijańskich treści. Bogactwo obrzędów bożonarodzeniowych zasadza się na tradycjach sprzed przyjęcia chrześcijaństwa, natomiast ten chrześcijański wymiar świąt to w zasadzie otoczka zbudowana w średniowieczu.

Dzisiaj na świecie żyje blisko pół miliarda Słowian, z czego większość w Europie. Są to narody silnie zróżnicowane i o odmiennej myśli politycznej. Istnieje 12 państw o rodowodzie słowiańskim i ze Słowianami jako mieszkańcami. Niestety, w obecnych czasach Słowian bardzo dużo dzieli. Nie ma już tej jedności, jak przed dawnymi wiekami. Wiele krajów prowadziło zaciekłe wojny, powstały także niezrozumiałe granice kulturalne.
Wszyscy Słowianie mają jednak świadomość wspólnej kultury, obyczajów, korzeni i języka. Istnieje na świecie bardzo wiele organizacji słowianofilistycznych i panslawistycznych jednoczących wszystkie narody słowiańskie. To daje nadzieję, że kultura, która przetrwała tysiące lat, przetrwa i kolejne.

Oprac. Aleksandra Szymańska

Źródła:

•    O. Kolber, Materiały do etnografii Słowian zachodnich i południowych Cz. 2, Poznań 2001
•    K. Moszyński, Kultura ludowa Słowian, Warszawa 2010 (przedruk z 1939 r.)
•    Obyczaje, języki, ludy świata, Warszawa 2007
•    J. Rostafiński, O pierwotnych siedzibach i gospodarstwie Słowian w przedhistorycznych czasach, Kraków 1908
•    https://slowianowierstwo.wordpress.com/

• Następny artykuł