Polskie stroje ludowe cz.1

Szczegóły

Kategoria: Kultura i tradycje ludowe

Tradycyjny strój ludowy to jeden z najefektowniejszych elementów kultury wsi. Świadczył on o przynależności do określonej grupy społecznej i był wyrazem stanu posiadania. Swoim przepychem podkreślał wagę uroczystości, związanych zarówno z porządkiem kalendarza obrzędowego i kościelnego, jak i osobistych wydarzeń w życiu pojedynczego mieszkańca wsi. W przypadku niektórych społeczności pełnił też rolę symbolu świadczącego o określonej przynależności narodowej.

Największy rozwój polskich strojów ludowych miał miejsce w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku. Było to związane między innymi z uwłaszczeniem chłopów i z ich przejściem z gospodarki samowystarczalnej do towarowej oraz intensywnym rozwojem przemysłu. W okresie międzywojennym, a potem po drugiej wojnie światowej zmieniła się funkcja stroju ludowego. Przestał już być powszechnie noszoną odzieżą, a zaczął pełnić rolę reprezentacyjnego kostiumu. Jego wygląd był uzależniony od wielu czynników m.in.: regionu, którego dotyczył, jego historii czy panujących stosunków społeczno-gospodarczych. Dość częstym zjawiskiem było zapożyczanie pewnych fragmentów stroju szlacheckiego, mieszczańskiego czy mundurów wojskowych. Wpływ na jego krój czy zastosowane elementy zdobnicze miała też moda europejska okresu baroku i renesansu.

Obecnie strój ludowy jest zakładany tylko przy okazji ważnych uroczystości kościelnych czy państwowych, a najcenniejsze wzorce zasilają kolekcje zbiorów muzealnych. Niekiedy zdarza się, że współczesna odzież urozmaicana jest jego pojedynczymi elementami. Przykładem mogą być spodnie podhalańskie, czy zapaski naramienne zakładane w regionie opoczyńskim. Po upadku Cepelii, która zrzeszała i otaczała opieką wielu twórców ludowych, nastąpił zanik procesu wytwarzania tej pięknej garderoby, a nowo powstające ubiory w większości regionów pełnią już tylko rolę kostiumu.

Przykłady strojów ludowych z różnych regionów Polski

Strój opoczyński

Strój opoczyński w ciągu ostatnich pięćdziesięciu lat został poddany rozmaitym przeobrażeniom. Dotyczyły one głównie rodzaju i kolorystyki haftu i tkanin. Najwcześniej używanymi materiałami były wełniane pasiaki o lnianej osnowie, tkane w czerwono-białe, biało-czarno-czerwone i czarno-białe prążki. Kolorystyka późniejszych tkanin była bardziej pomarańczową, natomiast przed drugą wojną światową przybrała tonację niebieską, wiśniową i zieloną. Pierwotnie wąskie prążki stały się znacznie szersze i bardziej kolorowe, a zróżnicowany i niepowtarzalny układ został zastąpiony rytmicznie powtarzającymi się szerszymi lub węższymi raportami.

Pewnym modyfikacjom podlegały także opoczyńskie hafty. Najstarsze wyszycia były wykonane białą lub czerwoną stebnówką lub prostymi ściegami liczonymi. Dopiero na przełomie XIX i XX wieku przyszła moda na haft krzyżykowy, który w charakterystyczny dla tego regionu sposób łączył się z innymi ściegami liczonymi i haftem płaskim. Przeważały motywy geometryczne i roślinne, które były ułożone pasowo. W stroju kobiecym kolorowymi haftami zdobiono najczęściej mankiety, przyramki i kołnierzyki koszuli, zaś w stroju męskim białe zdobienia były usytuowane na kołnierzykach, mankietach i napierśnikach.

Strój męski składał się z lnianej koszuli, lnianych spodni, kamizelki zwanej lejbikiem, sukmany, kaftana, butów z cholewą i czapki. Z nakryć głowy najpopularniejsze były rogatywki, kapelusze filcowe, a przede wszystkim czapki maciejówki (kaśkiety). Koszule starszego typu zdobiono wielobarwnym haftem, miały przy szyi niewielki kołnierzyk i symetryczne rozcięcie na piersiach i były zawiązywane pod szyją tasiemką lub zapinane na guzik. Natomiast koszule nowszego typu były wykończone stojącym kołnierzykiem, miały niesymetryczne rozcięcie na piersiach, naszyty napierśnik i guzik po lewej stronie. Lejbik miał prosty krój i był dopasowany do figury. Kaftan noszono samodzielnie lub nakładano na kamizelkę. Był wykonany z tej samej tkaniny co lejbik i tak jak on miał wypuszczane kieszenie i wykładany kołnierzyk z klapkami. Sukmana sięgała do kostek, a jej główną ozdobę stanowiły czarne obszycia na krawędzi prawej poły, brzegach rękawów, kieszeni i na plecach. Latem i do pracy noszono płócienne spodnie, tkane z białych lub czarnych i niebieskich nici. Do stroju paradnego mężczyźni zakładali portki z fałdami. Pasy noszono na lebijkach i sukmanach. Najbardziej popularne dla tego regionu były ciemnopomarańczowe pasy siatkowe ozdobione barwnymi prążkami i wykończone frędzlami. Na przełomie XIX i XX wieku używano dwóch rodzajów obuwia: z cholewami miękkimi, karbowanymi w harmonijkę i cholewami sztywnymi i prostymi.

Jednym z powszechnie noszonych przez kobiety okryć głowy były duże wełniane chusty o motywach kwiatowych. Jeśli była to część ubioru panny, przypinano do nich gałązki ruty, astry, stokrotki lub suche kwiatki. Bez ruty dziewczynie nie wypadało pójść do kościoła. Z kolei czepce stanowiły wyłącznie okrycie głowy mężatek i były noszone tylko do odświętnego stroju. Najbardziej rozpowszechniony był czepiec tiulowy z dużą i wysoką główką, ozdobiony białym haftem o motywach geometrycznych i kwiatowych. Koszule, niezależnie od okresu, z którego pochodziły miały jednakowy krój, a różniły się tylko wielkością i krojem kołnierzyka, szerokością mankietów i zdobieniami. W nowszych dominowała wielobarwna koronka szydełkowa umieszczana na kołnierzykach i mankietach, z kolei koszule starszego typu były utrzymane w spokojniejszej tonacji. Kieckę zawsze przepasywano wełnianą kolorową zapaską wiązaną przy pomocy krajki z doszytymi na końcach pomponami. Dla ochrony przed chłodem używano zapasek naramiennych, które okrywały ciało kobity aż do bioder. Kiecki starszego typu miały najczęściej kolor pomarańczowy, zaś nowsze były różowe, niebieskie, zielone i wiśniowe. Długość spódnicy w kiecce odpowiadała szerokości tkaniny, natomiast jej szerokość wahała się od 3,5 – 4 metrów. Elementem zdobniczym była tutaj czarna aksamitka, naszywana zarówno na spódnicę, jak i na stanik. Na przełomie XIX i XX wieku powszechnie noszonym obuwiem były trzewiki na obcasie, najlepiej z wysokimi cholewami. Starsze kobiety sznurowały je czarnymi sznurowadłami, a panny i młode mężatki używały do tego celu sznurowadeł różowych, czerwonych bądź zielonych. W latach 1920-1925 miejsce trzewików zaczęły zajmować płytkie pantofle. Do pracy kobiety używały drewniaków. Do wszystkich rodzajów obuwia noszono białe lub czarne pończochy. Rodzaj noszonej biżuterii był uzależniony od staniu posiadania. Kobiety bogate zakładały prawdziwe korale, bursztyny, sztuczne perły, korale oraz dętki, a te biedniejsze nosiły sztuczne korale, różnobarwne szklane paciorki i kolorowe dętki.

Strój krakowski

Ubiór męski składał się z nakrycia głowy, koszuli, spodni, kaftana, sukmany, pasów, obuwia i biżuterii. Najczęściej noszonym nakryciem głowy była czerwona rogatywka z przyczepionym do niej pawim piórem. Koszule zawsze miały krój przyramkowy i szyto je z samodziału lnianego. Spodnie były wykonane z tkanin lnianych lub bawełnianych. Wpuszczano je w buty lekko tylko wywijając nogawkę na cholewę. Najważniejszymi, świadczącymi o stopniu zamożności elementami stroju męskiego były sukmana i kaftan. Słowo kaftan oznaczało najczęściej długą, pozbawioną rękawów kamizelkę ze skrzelami, choć zdarzały się też kaftany z długimi rękawami (żupany). Zdobienia tej części garderoby były bardzo różnorodne. Mogły je stanowić guziki: mosiężne, z masy plastycznej, z masy perłowej, a także jedwabne i bawełniane chwosty. Sukmana dodawała mężczyźnie powagi i dostojności, najczęściej nosili ją gospodarze. Prezentowała się bardzo dostojnie, była w pasie wcięta rozszerzająca się ku dołowi, bogato zdobiona barwnymi aplikacjami i haftami. W regionie krakowskim noszono najczęściej dwa typy pasów: z brzękadłami i trzos. Biały pas pierwszego typu zapinano na mosiężną sprzączkę z jednym przekolcem. Jego ozdobę stanowiły rzędy małych, mosiężnych guziczków. Z boku pasa zawieszano brzękadła, nożyk i torebkę na krzesiwo, hubkę i krzemień. Trzosy oplatały pas tylko w części, ich przedłużenie stanowiły rzemienie służące do zapinania. W powszechnym użyciu były buty z cholewami, szyte ze skóry. Obcasy zawsze podkuwano metalowymi podkówkami lub blaszkami. Jeszcze pod koniec XIX wieku mężczyźni nosili biżuterię, którą stanowiły chlebowe korale, spinki i pierścienie.

Strój kobiecy był dość zróżnicowany. Początkowo spódnice były uszyte z jednobarwnego materiału, później zastąpiono go kwiecistym kretonem. Gorsety, dawniej ciemne sukienne, z haftem o motywach kwiatowych, zakończone kaletkami, zamieniono na kolorowe aksamitne udekorowane cekinami, koralikami, paciorkami i haftami, szczególnie na plecach. Uzupełnieniem stroju był biały, haftowany fartuch i korale. Koszula była ozdobiona haftowaną kryzą u szyi i mankietami. W dni pogodne dziewczęta chodziły z odkrytą głową. Włosy zaplatały w warkocze, upiększone wstążkami, kwiatami czy spinkami. Nosiły także wieńce, ale tylko wtedy, gdy same wychodziły za mąż lub były druhnami na weselu. Najważniejszym nakryciem głowy mężatek były chusty czepne. Odświętna chusta czepna miała brzegi wykończone ząbkami, a dwa rogi widoczne przy jej wiązaniu zdobiły piękne hafty z motywem kwiatowym. W chłodniejsze dni kobiety zakładały kaftaniki z długimi rękawami, a co zamożniejsze bogato zdobione sukmany i okrywały się dużą chustą.

Strój łowicki

Najczęściej noszonym przez mężczyzn nakryciem głowy był czarny filcowy kapelusz z niezbyt wysoką główką i średniej wielkości rondem, ozdobiony pasem aksamitu przybranego cekinami, koralikami, kolorową włóczką i okrągłą rozetą wykonaną z tych samych surowców. Lniane koszule starszego typu z wykładanym kołnierzykiem były najczęściej ozdobione polskim szyciem, nowsze, bawełniane ze stójką – ruskim szyciem i haftem płaskim. Kamizelka, zwana lejbikiem sięgała do bioder i latem była noszona bezpośrednio na koszulę. W okresie zimowym zakładano na niego spencer, a niekiedy także i sukmanę, najczęściej w kolorze białym. Lejbiki, spencerki i sukmany były przepasane szerokimi wełnianymi pasami wykończonymi frędzlami. W starszych typach dominował kolor czerwony, a w późniejszych pomarańczowy. Jeszcze w drugiej połowie XIX wieku biedniejsi gospodarze chodzili w białych płóciennych spodniach, natomiast bogatsi zakładali spodnie ciemnowiśniowe lub czerwone szyte z wełnianych samodziałów. W XX wieku dominowały już pomarańczowe spodnie z szerokimi pionowymi paskami zebranymi w wyraźnie wyodrębnione wiązki. Najczęściej spotykanym w tym rejonie obuwiem męskim były buty z długą, karbowaną przy kostce cholewką lub cholewą prostą, twardą i sztywną.

Kobiety przykrywały głowy wełnianymi, jedwabnymi bądź płóciennymi chustkami zdobionymi haftem. Koszule podobnie jak u mężczyzn miały krój przyramkowy. Te starszego typu charakteryzowały się szerokimi rękawami wszytymi w mankiet i niewielkim wykładanym kołnierzykiem i były zdobione polskim lub ruskim haftem. Nowsze wzory koszul posiadały wykładane kołnierzyki i szerokie dzwonowate rękawy i były udekorowane haftem płaskim i Richelieu. Kiecki (wełniaki) powstawały przez zszycie szerokiej spódnicy i prostego, dopasowanego stanika z czarnego aksamitu. Dolną część obszywano tkaniną, z której uszyty był stanik. Ozdobą stroju były korale bądź bursztyny. Na nogi zakładano trzewiki z cholewami, sznurowane czerwoną lub kolorową wełnianą tasiemką, wełniane pończochy własnej roboty, haftowane w kolorowe kwiatki. Kobiecy strój łowicki do połowy XIX wieku był utrzymany w odcieniach czerwieni, z małym dodatkiem zielonych pasków pasiaka. Szerokość prążków była zmienna, przy czym czerwień pozostawała w szerokich polach, pomiędzy którymi lokowano skupienia pasków o innych barwach. Zieleń była podstawową barwą w sznurowanych gorsetach.

Oprac. Joanna Radziewicz

Literatura:

1. Piskorz-Branekova, E.: Polskie stroje ludowe. Wyd. 3. Warszawa : Sport i Turystyka - Muza, 2005.
2. Sieradzka A.: Tysiąc lat ubiorów w Polsce. Warszawa: Arkady, 2003.
3. Karwicka T.: Ubiory ludowe w Polsce. Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, 1995.

• Następny artykuł