Świstak – uroczy mieszkaniec Tatr

Szczegóły

Kategoria: Ekologia i środowisko

Świstaki tatrzańskie należą do największych europejskich ssaków. Życie tych zwierząt dzieli się na dwa okresy. Pierwszy - czas aktywności, rozmnażania, baraszkowania po halach, wygrzewania się na słońcu, a przede wszystkim żerowania - zwykle rozpoczyna się na przełomie maja i kwietnia i trwa średnio około 150 dni. Na przełomie września i października świstaki zaczynają się przygotowywać do snu zimowego, który zajmuje im większą część roku.

Środowisko życia i biologia

Ze względu na swoją niebywałą czujność i upodobanie do kąpieli słonecznych, świstaki zasiedlają zwykle południowe i południowo-zachodnie zbocza górskie na wysokości od 1500 do 2300 m n.p.m. Jednak większość stanowisk jest zlokalizowana na wysokości 1700 m n.p.m., wiec jest związana głównie z piętrem hal, gdzie zwierzęta przebywają wśród skalnych piargów, rzadziej w obrębie trawiastych fragmentów piętra kosodrzewiny. Duże głazy służą świstakom za punkty obserwacyjne i miejsca schronienia przed ewentualnymi zagrożeniami. Gatunek ten nie występuje na stokach o zbyt małej miąższości gleby, gdzie nie ma możliwości wykopania nory.

W Polsce świstaki występują w Tatrach Wysokich i Zachodnich, w granicach Tatrzańskiego Parku Narodowego. Ich siedlisko na tym terenie ma charakter pierwotny i nie podlega zbyt intensywnym zmianom antropogenicznym. W przeszłości było jednak narażone na degradację, głównie z powodu intensywnego wypasu, który obecnie nie jest już prowadzony w strefie występowania tego gryzonia.

Zwierzęta żyją przeważnie w grupach rodzinnych lub koloniach, składających się z pary rodzicielskiej i potomstwa z dwóch ostatnich miotów. Zaraz po przebudzeniu, jeszcze w norze zimowej, przystępują do rozrodu, przy czym w czynności tej uczestniczy tylko para rodzicielska, zaś inne dojrzałe płciowo osobniki, muszą stłumić w sobie naturalne popędy. Młode przychodzą na świat po 32-34 dniach i przez okres 4 tygodni przebywają z norze  karmione mlekiem matki. Zwykle w drugiej połowie czerwca opuszczają bezpieczne schronienie i wychodzą na powierzchnię. Zostają wówczas definitywnie odstawione od piersi i przechodzą na pokarm roślinny. W ciągu krótkiego lata muszą wytworzyć odpowiednią ilość tkanki tłuszczowej, która pozwoli im na przetrwanie pierwszej zimy. Młode uzyskują dojrzałość płciową w trzecim roku życia.

Świstaki komunikują się ze sobą, między innymi, za pomocą gwizdów czy raczej krzyków, bowiem dźwięk wydobywa się z otwartego na oścież pyszczka. Ich podstawową funkcją jest ostrzeganie członków rodziny przed niebezpieczeństwem. W zależności od okoliczności przybierają one różne stopnie natężenia.

Świstaki zajmują rodzinne terytoria, których granice są wyraźnie oznakowane zapachem i nie pokrywają się wzajemnie. Nad przestrzeganiem tych zasad czuwa dominujący samiec, który dokonuje regularnego obchodu swojego rewiru. Krępa budowa ciała, krótkie zaokrąglone uszy i mocne, uzbrojone w pazury kończyny, są doskonale przystosowane do kopania nor i spędzania większości roku pod ziemią. W poruszaniu się po rozbudowanym systemie podziemnych korytarzy dodatkowo pomaga im węch i długie włosy czuciowe umiejscowione na pysku, czole i przedramionach.

Zwierzęta te żyją w norach, które są użytkowane w zależności od pory roku. Dzieli się je na trzy rodzaje: tymczasowe, letnie i zimowe. Czasami jamy, wykorzystywane podczas okresu aktywności, łączą się z zimowymi, tworząc wspólny system podziemnych korytarzy. Rozgałęziony i głęboki tunel, osiągający długość kilkudziesięciu metrów, jest zakończony obszerną komorą, która w okresie zimowym jest wyłożona suchą trawą.

Świstaki należą do grupy zwierząt roślinożernych. Chętnie spożywają różnego rodzaju rośliny zielne, pędy traw, pąki, kwiaty i nasiona. Jedzenie pochłania większą część ich aktywności, ponieważ dzięki zgromadzonym pod skórom zapasom tłuszczu są w stanie przetrwać zimę.

Na przełomie września i października, gdy temperatura zaczyna spadać, a baza pokarmowa wyraźnie ubożeje, świstaki udają się na zimowy odpoczynek. Cała rodzina gromadzi się w specjalnie ocieplonej komorze zimowej i przytulona do siebie zasypia, a raczej zapada w stan hibernacji, podczas którego spowolnieniu ulegają podstawowe funkcje życiowe, a temperatura ciała spada do około 10⁰C. Podczas snu zwierzęta nie jedzą, korzystają jedynie ze zgromadzonych w okresie letnim zapasów tłuszczu. I chociaż budzą się regularnie co kilka tygodni, to tylko po to, aby się wypróżnić w specjalnie do tego celu przygotowanej komorze pełniącej funkcję toalety. Wraz z nadejściem wiosny, zwykle w drugiej połowie kwietnia, dorosłe osobniki opuszczają swoje legowiska, by uzupełnić stracone kilogramy. W krótkim czasie odzyskują charakterystyczną krępą sylwetkę.

W dawnych czasach na jarmarkach można było zobaczyć sceny z udziałem oswojonych świstaków, które niczym tresowane niedźwiedzie wykonywały tańce na żądanie. Te płochliwe zwierzątka rzeczywiście z czasem potrafią przywyknąć do odmiennych warunków życia i powtarzających się sytuacji.

Obecnie w niektórych partiach Alp żyją „oswojone” osobniki, które przyjmują pokarm z ludzkiej ręki.

Zagrożenia i sposoby ochrony

W przeszłości świstaki były intensywnie pozyskiwane przez świszczarzy dla skórek, mięsa, a przede wszystkim sadła, któremu przypisywano właściwości lecznicze. W medycynie ludowej surowiec ten wykorzystywano do leczenia wielu chorób. Miał on pomagać na przepuklinę, wszelkie dolegliwości żołądkowe, kaszel, przyspieszać gojenie się ran oraz przeciwdziałać ogólnemu osłabieniu organizmu. Doprowadziło to do niemal całkowitego wyniszczenia tego gatunku w Tatrach już w pierwszej połowie XIX wieku. Zachowały się jedynie te ostoje, które ze względu na swoją lokalizację były niedostępne dla człowieka. Zaniepokojeni tą sytuacją członkowie powstałej w 1864 roku Komisji Fizjograficznej Krakowskiego Towarzystwa Naukowego, a zwłaszcza profesor Maksymilian Nowicki i ksiądz doktor Eugeniusz Janota, wystąpili z inicjatywą objęcia ochroną gatunkową najbardziej zagrożonych zwierząt tatrzańskich – kozicy i świstaka. Wynikiem ich starań było uchwalenie przez Sejm Krajowy we Lwowie dnia 5 października 1868 roku ustawy „względem zakazu łapania, wytępienia i sprzedawania zwierząt właściwych tatrom, świstaka i dzikich kóz”. Była to pierwsza na świecie parlamentarna ustawa o ochronie gatunkowej zwierząt. Powołując się na ten akt prawy, przeprowadzono zabiegi ochronne, które wpłynęły na pewna poprawę stanu liczebności tych ssaków w Tatrach jeszcze pod koniec XIX wieku. Ponowne odrodzenie się kłusownictwa nastąpiło w okresie I i II wojny światowej. Szacuje się, że w 1951 roku w Tatrach Polskich zachowało się jedynie 50 osobników. Dopiero powołanie do życia w 1954 roku Tatrzańskiego Parku Narodowego doprowadziło do ograniczenia nielegalnych odstrzałów tych zwierząt.

Obecnie świstaki podlegają ochronie gatunkowej (Dz.U. 1952, nr 45, poz. 307; Dz.U. 1995, nr 13, poz. 61) oraz Konwencji Berneńskiej – Appendix III. Ponadto cały areał mieści się w granicach Tatrzańskiego Parku Narodowego, co zapewnia tym gryzoniom ochronę obszarową obejmującą ich naturalne środowisko życia. Aktualny stan populacji po polskiej stronie Tatr liczy 150-200 osobników.

W ostatnim półwieczu zaznaczył się niewielki wzrost liczebności świstaka w Tatrach Polskich. Jednocześnie, systematyczne obserwacje zwierząt wykazały silne roczne wahania i niebezpieczny spadek ilości osobników. Dostrzegalne jest również zahamowanie wzrostu terytorialnego populacji świstaka w Tatrach Zachodnich, co świadczy o nieustannym oddziaływaniu na ten gatunek silnego czynnika ograniczającego, a co za tym idzie stawia świstaka tatrzańskiego wśród gatunków o wysokim ryzyku wyginięcia.

Do czynników zagrażających zwierzętom zalicza się przede wszystkim kłusownictwo. Obecnie brak jest szczegółowych danych o rozmiarze tego procederu. W 1981 roku zarekwirowano aż 50 wyprawionych skórek świstaków w różnym wieku, a w grudniu 2000 roku zniszczone zostało jedno z ich stanowisk na Kominiarskim Wierchu. Wyniszczająco na te ssaki wpływa również wypas owiec, który aktualnie został ograniczony do terenów nisko położonych oraz wzmożony ruch turystyczny (narciarski i pieszy), szczególnie poza wyznaczonymi szlakami. Wśród naturalnych zagrożeń wymienia się: wzrost liczebności drapieżników, szczególnie lisa, rysia i orła przedniego oraz oddziaływanie niekorzystnych warunków środowiskowych, jak intensywne deszcze i spływy gruzowe.

Wykorzystywane w Tatrach Wysokich sposoby ochrony świstaka, powinny być prowadzone na całym obszarze Tatr, ze szczególnym uwzględnieniem Doliny Kościeliskiej i Doliny Chochołowskiej. Oprócz tego zalecane jest ograniczenie antropopresji w rejonie Kasprowego Wierchu. W trosce o bezpieczeństwo tych gryzoni oraz innych rzadkich gatunków władze Tatrzańskiego Parku Narodowego podjęły decyzję o zamknięciu kilku szlaków turystycznych, które przebiegały przez ważne stanowiska zwierząt. Na obszarze o największym nasileniu ruchu turystycznego, a zarazem w obrębie głównego areału występowania świstaka, utworzono tzw. wysokogórskie obwody ochronne. Ponadto zalecane jest prowadzenie systematycznych badań nad dynamiką i liczebnością populacji oraz zmianami zasięgu jej występowania.

Hodowla świstaka, jako forma ochrony

Jedną z form aktywnej ochrony świstaka może być chów lub hodowla tego gryzonia oraz jego ewentualna introdukcja na tereny, z których ustąpił. Należy jednak podkreślić, że tego typu działania mogłyby być podjęte tylko w ostateczności, kiedy wszelkie inne przedsięwzięcia nie rokowałyby nadziei na normalne funkcjonowanie naturalnej populacji tego gatunku.

Chów świstaka jest rozumiany jako racjonalne utrzymanie zwierzęcia polegające na pielęgnacji i opiece oraz umożliwiające jego naturalne zachowanie. Ponieważ przetrzymywanie dzikich zwierząt w sztucznych warunkach naraża je na ogromny stres, a nawet śmierć, potrzebna jest ogromna wiedza i doświadczenie w tym kierunku. Wielki znawca tych świstaków, Maksymilian Nowicki, twierdził, że do trzymania w niewoli nadają się przede wszystkim młode osobniki.

Znanych jest kilkanaście przykładów chowu, w tym krótkiego przetrzymywania świstaków tatrzańskich przez człowieka. Eugeniusz Jenota przez 5 lat prowadził badania nad poznaniem tych zwierząt, obserwując utrzymywanego przez siebie osobnika. Opisał wówczas wygląd zewnętrzny tych zwierząt oraz ich zachowanie zarówno podczas letniej aktywności, jak zimowej hibernacji. Dostarczył też cennych informacji związanych z doświadczeniami nad pokarmem świstaka w warunkach chowu. Ciekawe przykłady wiążą się z chowem tych gryzoni przez Jędrzeja Bachledę-Walę, Walentego Staszela czy Jana Sobczaka-Kierni.

W Polsce świstaki można spotkać tylko w Tatrach. W 1934 roku Centralne Biuro Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego wystąpiło z wnioskiem o przeniesienie części osobników w rejon masywu babiogórskiego, jednak pomysł ten nigdy nie został zrealizowany. W 1859 roku dokonano pierwszej znanej introdukcji świstaka tatrzańskiego do Tatr Niżnich. Obecnie w górach tych znajdują się siedliska tych gryzoni, jednak ich pochodzenie nie jest do końca wyjaśnione. W 1992 roku podjęto próbę przeniesienia tego gatunku na obszar Karpat Ukraińskich. Zwierzęta pochodziły z Tatr Słowackich i zostały umieszczone na terytorium rezerwatu przyrody w okolicach Popa Ivana Marmaroskiego. Jednak ze względu na brak właściwego zabezpieczenia ochronnego, wypuszczone osobniki padły ofiarą kłusowników.

Świstak tatrzański wielokrotnie znajdował się na skraju wyginięcia. Obecnie, według nomenklatury Światowej Unii Ochrony Przyrody ten największy polski gryzoń jest zaliczany do gatunków zagrożonych. Warto więc zadbać o właściwą ochronę żyjących w naszym kraju osobników, by z początkiem wiosny móc usłyszeć na halach charakterystyczne, przeciągłe gwizdy.

Literatura:

1. Polska czerwona księga zwierząt: kręgowce. Warszawa: PWRiL, 2001.
2. Czapczysk P.: Zwierzęta chronione w Polsce. Poznań: "Publicat", 2005.
3. Gąsienica-Byrcyn W.: O chowie świstaka tatrzańskiego. Parki Narodowe 2008 nr 3, 12-14.
4. Bogdanowska A.: Dzień świstaka. Dokument dostępny w Word Wide Web: http://magazyn.salamandra.org.pl/m33a01.html
5. Pęksa Ł.: Świstak. Dokument dostępny w Word Wide Web: http://tpn.pl/poznaj/zwierzeta/swistak

• Następny artykuł