Sowa – piękna królowa nocy

Szczegóły

Kategoria: Ekologia i środowisko

Sowy zamieszkują różne środowiska. Można je spotkać w lasach, na polach, łąkach i terenach bagiennych. Niektórym gatunkom zupełnie nie przeszkadza towarzystwo ludzi i wybierają miejsca, gdzie łatwo jest zdobyć pokarm. Inne ograniczają swoje występowanie jedynie do określonych siedlisk. Ptaki te właściwie od zawsze fascynowały człowieka, chociaż z drugiej strony na skutek licznych zabobonów były przedmiotem licznych prześladowań. Obecnie wszystkie gatunki sów występujące na terytorium naszego kraju objęte są ochroną ścisłą, co oznacza, że podlegają całorocznej ochronie na każdym etapie swojego życia.

Ogólna charakterystyka sów

Sowy to ptaki o bardzo charakterystycznym wyglądzie zewnętrznym. Podstawową cechą świadczącą o ich wyjątkowości jest duża, słabo wyodrębniona głowa, z wyraźnie zaznaczonymi wielkimi oczami, która stanowi około 1/4 wielkości całego ciała. Ponadto ptaki te wyróżnia krótki, hakowato zagięty dziób, służący do zabijania ofiar. Jego ostre krawędzie boczne umożliwiają podział większych zdobyczy na mniejsze porcje. Górna część dzioba jest pokryta miękką, zwykle żółtą woskówką. W woskówce lub na jej krawędzi znajdują się otwory nosowe. Sowa jest „dalekowidzem”, dlatego rozmieszczone wokół jej dzioba, wrażliwe na dotyk szczeciniaste pióra umożliwiają lokalizację przedmiotów znajdujących się w bliskiej odległości.

Dotychczas opisano 222 gatunki sów, które podzielono na dwie rodziny: płomykówkowate (Tytonidae) i puszczykowate (Strigidae). Na terenach Polski ptaki te pojawiły się przed około dwoma milionami lat. Obecnie na terenie naszego kraju występuje 10 gatunków sów lęgowych. Najliczniej występują puszczyki i uszatki, mniej jest płomykówek, pójdziek, włochatek i puszczyków uralskich. Najrzadziej spotykane gatunki sów to sóweczka, puchacz i uszatka błotna, natomiast z gatunków lęgowych do grupy tej zalicza się puszczyk mszarny. Sporadycznie nasz kraj odwiedzają sowa śnieżna i sowa jarzębata.

Wzrok

Oczy sów, podobnie jak u człowieka są zwrócone do przodu. Obraz widziany jednym okiem częściowo zachodzi na obraz widziany drugim okiem, co umożliwia widzenie stereoskopowe, czyli trójwymiarowe. Umiejętność ta pozwala na dokładniejsze oszacowanie odległości, przydatne do lokalizacji ofiary podczas polowania. U sów zakres widzenia przestrzennego jest jednak dwa razy mniejszy niż u człowieka i wynosi 60-70 stopni. Mniejsze jest też pole widzenia, które ma wartość 110 stopni i może być porównywane do obrazu widzianego przez lornetkę. W odróżnieniu od innych ptaków sowy mają stosunkowo ograniczony kąt widzenia, co rekompensują sobie możliwością obrotu głowy o 270 stopni.

Oczy sowy mogą stanowić nawet 5 procent masy ciała. Składają się z gałki ocznej i nerwu wzrokowego. Ściany gałki ocznej mają budowę warstwową (twardówka, rogówka, spojówka), a najgłębszą i najdelikatniejszą część stanowi siatkówka, na której umiejscowione są receptory wzroku: pręciki, które odpowiadają za widzenie przy słabym natężeniu światła, rejestrują nieostre szare i czarne kształty oraz ruch i czopki, które umożliwiają widzenie barw. W oczach sów nocnych dominują pręciki, dzięki którym ptaki doskonale radzą sobie po zmroku. Widzenie nocne ułatwia także błona odblaskowa. Z kolei w siatkówce gatunków aktywnych w dzień znajduje się więcej czopków, dlatego np. sóweczki rozróżniają barwy. Sowy bardzo dobrze widzą również w dzień, bowiem w zależności od ilości światła ich źrenica zwęża się lub powiększa.

Sowy są dalekowidzami. Do rozpoznawania obiektów znajdujących się w bliskiej odległości służą im specjalne pióra czuciowe. Kolor tęczówki zależy od trybu życia ptaków. Gatunki aktywne nocą mają tęczówki ciemne (np. płomykówka, puszczyk), polujące zarówno nocą, jak i o zmierzchu oraz o świcie – pomarańczowe (puchacz, usztka). Tęczówki sów dziennych mają barwę żółtą (sóweczka, pójdźka).

Słuch

Sowy mają doskonały słuch, który ułatwia im aktywność w nocy. Potrafią odbierać dźwięki w zakresie 50-21 000 Hz. Ptaki te nie posiadają ucha zewnętrznego, a pęki piór przypominające uszka umiejscowione na czubku głowy nie mają ze słuchem nic wspólnego. Informują jedynie o stanie emocjonalnym. Prawdziwe otwory uszne znajdują się pod warstwą piór z boku głowy na wysokości oczu.

Sygnały dźwiękowe docierające do sów są wzmacniane przez szlarę, czyli sztywne pióra ułożone koncentrycznie wokół oczu i dzioba, które skupiają dźwięki i przekierowują je do otworów usznych. Ptaki mogą modyfikować ich układ za pomocą mięśni w części twarzowej czaszki.

Dzięki asymetrycznej budowie małżowin usznych oraz różnemu ich osadzeniu w czaszce, dźwięk dociera do uszu tych ptaków w różnym czasie, co pozwala na precyzyjne zlokalizowanie ofiary w przestrzeni.

Upierzenie

W przypadku sów barwa piór nie odrywa istotnej roli w kontaktach między poszczególnymi osobnikami. Ewolucja upierzenia skupiła się raczej na zapewnieniu sowom kryptyczności tak by pozostawały niewidoczne w świetle dnia, dlatego też ich szatę stanowią najczęściej pióra w odcieniach bieli, szarości i brązu.

Oprócz funkcji maskujących pióra tych ptaków pełnią inne ważne funkcje. Stanowią ochronę przed deszczem i niską temperaturą oraz warunkują możliwość lotu. Ich charakterystyczna budowa sprawia, że lot sowy jest niemal bezszelestny. Jest to możliwe dzięki specjalnej budowie lotek, które tworzą nośną powierzchnię skrzydła. Na przedniej krawędzi skrzydeł znajduje się grzebyk, który powoduje łagodne rozdzielenie się mas powietrza za skrzydłem, nie dopuszczając do zawirowań. Podobną funkcję pełnią delikatne pióra przypominające frędzle, umiejscowione na tylnych krawędziach skrzydeł.

Sowa, łowiec doskonały

Sowy polują głównie na drobne gryzonie, ryjówki, krety, a także bezkręgowce (owady, dżdżownice, ślimaki, pajęczaki). W zależności od gatunku i środowiska życia wykorzystują inną technikę polowania. Większość ptaków stosuje strategię polegającą na czatowaniu na ofiarę. Czatownią może być każde wzniesione miejsce, z którego możliwe jest prowadzenie bacznych obserwacji. Podczas czatowania sowa pozostaje nieruchoma, nasłuchuje i wypatruje przelatujących w pobliżu ptaków czy owadów. Kiedy do jej uszu dotrze dźwięk, zaczyna specyficznie poruszać głową, co pomaga jej w precyzyjnym zlokalizowaniu zdobyczy. Następnie bezszelestnym lotem sfruwa z czatowni w kierunku ofiary i około pół metra przed nią wyciąga nogi z rozstawionymi szponami i atakuje. Jeśli chybi wraca na czatownię.

Inną metodą polowań jest lot patrolowy. Sowa wówczas leci nad ziemią na niewielkiej wysokości nasłuchując poruszających się ofiar. Jeśli usłyszy głos gryzonia, spada z wyciągniętymi szponami w miejsce, skąd dochodzą dźwięki. Niektóre gatunki, np. płomykówka, uszatka i uszatka błotna, potrafią zawisnąć w powietrzu jak pustułka.

Sowy mogą stosować obie strategie łowieckie. Jeśli warunki atmosferyczne nie sprzyjają lotom, polują z czatowni. Swoje ofiary, z zależności od rozmiaru, spożywają w całości lub posługując się dziobem dzielą je na mniejsze kawałki. Układ pokarmowy sów jest dość specyficzny. Ptaki te nie posiadają wola, w którym gromadzone jest szybko połknięte pożywienie. Trafia ono od razu do żołądka gruczołowego, gdzie dochodzi do wstępnego trawienia pokarmu, który w dalszej kolejności kierowany jest do żołądka mięśniowego. W tej części układu pokarmowego zbierają się niestrawione resztki, które są formowane z zbity, pokryty śluzem wałek, zwany wypluwką lub zrzutką. Sowy wypluwają go przez dziób kilka godzin po spożyciu pokarmu. Formułują 2-3 zrzutki w ciągu doby. Stymulacją do ich wytworzenia jest większa ilość nagromadzonych, niestrawionych szczątków w żołądku mięśniowym. Na skutek stresu, wzmożonej aktywności podczas sezonu lęgowego czy na widok potencjalnej ofiary może dojść do wcześniejszego wydalenia zrzutki.

Sowie zwyczaje

Sowy porozumiewają się ze sobą używając różnego rodzaju dźwięków i gestów. Gdy czują się bezpiecznie ich pióra są luźno ułożone, a „uszy” gładko przylegają do głowy, natomiast, kiedy coś je niepokoi pióra mocniej przylegają do ciała, a „uszy” są sztywno postawione. Zaalarmowane ptaki kiwają się w górę i w dół bądź na boki. W sytuacjach zagrożenia schylają głowę i szeroko rozpościerają skrzydła, tworząc charakterystyczny wachlarz, dzięki czemu wydają się znacznie większe. By odstraszyć przeciwnika kłapią dziobem i syczą. Przestraszone pisklęta udają martwe, chociaż niekiedy próbują atakować intruza.

Sowy dysponują szerokim repertuarem głosów. Oznaczają nim terytorium, przyciągają partnera, komunikują się między sobą, reagują na zagrożenie. Specyficzne zawołania definiują również takie emocje jak: karmienie piskląt, głód, przekazywanie pokarmu partnerowi, kopulację, prezentację gniazda, agresję, minięcie zagrożenia. Głosy samców są niskie, samic i piskląt – wyższe. Częstotliwość dźwięku zależy od wielkości osobnika – im jest on większy, tym niższy jest jego głos. Z kolei intensywność odgłosów wydawanych przez sowy jest uzależniona od pory roku, warunków atmosferycznych i stanu emocjonalnego danego osobnika. Ptaki te są aktywne głosowo przed rozpoczęciem sezonu lęgowego, gdy okoliczności sprzyjają polowaniom, a także w okresie jesiennym, kiedy bronią swojego terytorium.

Zmiany pór roku warunkujące dostępność pokarmu na danym terenie są główną przyczyną migracji ptaków. W przypadku sów trudno jest udzielić jednoznacznej odpowiedzi czy są to taki osiadłe czy wędrujące. Gatunki, które są generalistami pokarmowymi, potrafią zadowolić się pożywieniem, które jest dostępne w danym momencie. Te, które potrafią polować, mogą pozostać na swoim terytorium przez cały rok. Z kolei inne, jak uszatka (zwyczajna i błotna), której 90-95 procent pożywienia stanowią myszy i norniki, często podejmuje dalekie wędrówki w poszukiwaniu odpowiedniego pokarmu.

Ochrona sów w Polsce

Szacuje się, że około 30 procent sów ginie z przyczyn naturalnych, głównie z powodu ataków drapieżników. Ofiarami są najczęściej pisklęta lub młode wkrótce po opuszczeniu gniazda. Jednak największym zagrożeniem dla tych ptaków jest człowiek, którego działalność rolnicza i leśna przyczynia się do niszczenia ich naturalnych siedlisk. Wycinanie starych drzew z dziuplami, usuwanie martwego drewna z lasu, wykonywanie zrębów zupełnych, osuszanie terenów podmokłych czy sadzenie monokultur wpływa na ograniczenie miejsc lęgowych i łowisk. Puchaczom zagrażają wzmożony ruch turystyczny, wspinaczka skałkowa oraz zabudowa linii brzegowych jezior. W ostatnim czasie problem stanowią również fermy wiatrowe, które uniemożliwiają wykorzystanie żerowisk na obszarach w zasięgu ich działania. Najważniejszą przyczyną śmiertelności sów są jednak kolizje stanowiące około 50 procent upadków. Puszczyki i uszatki najczęściej ponoszą śmierć na skutek zderzeń z samochodami. Zdarzają się również kolizje z przewodami energetycznymi, które są niewidoczne dla ptaków oraz przypadki zatruć, po spożyciu padłych gryzoni zwalczanych przez człowieka środkami chemicznymi.

Na obszarze Unii Europejskiej wszystkie sowy podlegają ochronie na mocy prawa poszczególnych krajów członkowskich oraz dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 30 listopada 2009 roku, o ochronie dziko żyjących ptaków, zwanej też Dyrektywą Ptasią. Nakłada ona obowiązek ochrony siedlisk określonych gatunków ptaków poprzez tworzenie specjalnych obszarów ochronnych Natura 2000. Wśród nich znalazło się sześć gatunków sów gniazdujących w Polsce: puchacza, puszczyka uralskiego i mszarnego, uszatkę błotną, sóweczkę i włochatkę. Na terenie naszego kraju wyznaczono 145 obszarów specjalnej ochrony ptaków w sieci Natura 2000.

W Polsce wszystkie sowy są objęte ścisłą ochroną. Na podstawie ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 roku rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 roku, wprowadzone są zakazy dotyczące, między innymi:

• zabijania, okaleczania, chwytania, pozyskiwania i przetrzymywania, a także posiadania żywych ptaków,
• niszczenia, wybierania i przechowywania jaj,
• niszczenia gniazd, siedlisk, ostoi, zimowisk i schronień,
• kupna, sprzedaży ptaków
• wwożenia ptaków do kraju i wywożenia ich poza jego granice,
• umyślnego płoszenia i niepokojenia zwierząt,
• przenoszenia sów z naturalnych siedlisk,
• wpuszczania do środowiska przyrodniczego sów urodzonych i utrzymywanych w niewoli.

Wokół gniazd sóweczki, włochatki i puchacza zostały wyznaczone strefy ochronne, w obrębie których obowiązuje całkowity zakaz przebywania lub jakiejkolwiek ingerencji środowiskowej. W przypadku sóweczki i włochatki wielkość strefy całorocznej wynosi 50 metrów od gniazda. Dla puchacza określono dwie strefy ochrony – całoroczną, dotyczącą obszaru w promieniu do 200 metrów od gniazda i okresową (od 1 stycznia do 31 lipca), obejmującą obszar w promieniu do 500 metrów od gniazda.

Dobrze prowadzony monitoring pozwala na oszacowanie czy podejmowane działania ochronne przynoszą zamierzony efekt. Z kolei badania składu pokarmu prowadzone przede wszystkim w oparciu o analizę wypluwek pomagają w określeniu preferencji pokarmowych sów, a co za tym idzie wskazaniu wykorzystywanych przez nie łowisk i gatunku ofiar. Dzięki uzyskanym w ten sposób informacjom możliwa jest ochrona ekosystemów, na których sowy polują najczęściej. Skuteczną metodą ochrony uszatki i puchacza jest budowa sztucznych gniazd i umieszczanie ich w odpowiednich miejscach.

Istotną rolę w utrzymaniu prawidłowego poziomu populacji sów odgrywają leśnicy, odpowiednio planując prace w lesie oraz rolnicy. Konieczne jest również podejmowanie wszelkich działań zmierzających do utrzymania naturalnych terenów żerowania tych ptaków, które znikają na skutek intensyfikacji rolnictwa, naturalnej sukcesji leśnej lub celowego zalesiania terenów otwartych, melioracji leśnych, zabudowy linii brzegowych jezior, wzmożonego ruchu turystycznego oraz rozwoju energetyki wiatrowej.

Do ochrony sów przyczynia się dobrze prowadzona edukacja ekologiczna obejmująca swoim zasięgiem różne środowiska i grupy wiekowe. Badaniami i czynną ochroną tych ptaków w Polsce zajmują przyrodnicze organizacje pozarządowe: Towarzystwo Przyrodnicze „Bocian”, Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody „Salamandra”, Polskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, Komitet Ochrony Orłów oraz Stowarzyszenie Ochrony Sów.

Oprac. Joanna Radziewicz

Literatura:

1. Mrowiec, J.: Sowy: tajemnicze i nieuchwytne. Warszawa: Buchmann - Grupa Wydawnicza Foksal, cop. 2014.
2. Heintzenberg, F.: Sowy i ptaki szponiaste: wszystkie gatunki Europy. Warszawa: "Multico", 2008.
3. Kruszewicz, Andrzej G.:  Ptaki Polski. [1], Nury, perkozy, rurkonose, pełnopłetwe, brodzące, blaszkodziobe, szponiaste, grzebiące, żurawiowe, siewkowe, gołębiowe, kukułkowe, sowy, lelkowe, jerzykowe, kraskowe, dzięciołowi. Warszawa:   "Multico",   2005.
4. http://www.sowy.fwie.eco.pl

• Następny artykuł