Religijność ludowa i kult świętych
- Szczegóły
-
Kategoria: Kultura i tradycje ludowe
Religijność ludowa była ściśle związana z kulturą ludową. Ze względu na długotrwałe procesy zakorzenienia Ewangelii w różnych kulturach, nie zawsze pokrywała się z religijnością instytucjonalną, czyli kościelną, a nawet od niej odbiegała. Formowała się w sposób żywy i spontaniczny oraz przejawiała w pewnych tradycjach, nabożeństwach, języku, pielgrzymkach, miejscach świętych, sztuce. Wielokrotnie mieszała się z licznymi elementami folkloru, nawet zabobonu, a wyrażała w bogactwie kultury i praktyk religijnych oraz we wszechstronnym powiązaniu religii z życiem codziennym ludności. Ludowa wersja Biblii funkcjonowała w postaci rozproszonych wątków i obrazów, przede wszystkim w przekazie ustnym.
W literaturze przedmiotu na określenie zjawiska religijności ludowej często używa się zamiennie takich terminów, jak: „pobożność ludowa”, „religia ludowa”, „katolicyzm ludowy”, czy „religijność tradycyjna”. Uważa się, że religijność ludowa jest codziennością religijną szerokich mas i nie ma charakteru folklorystycznego, czy marginalnego. Na przykład według definicji szwajcarskiego historyka U. Altermatta: „katolicyzm ludowy, oznacza przeciętny, codzienny katolicyzm życiowej religijności, który każdy może zobaczyć, odczuć i usłyszeć – wiarę ludową i obrzędy, symbole i święta ludu kościelnego”.
Cechy religijności ludowej ukształtowały się na przestrzeni XVI – XVIII w. i przetrwały do wieku XX. Przewaga szlacheckiego stylu życia, nieznaczny rozwój miast i przenoszenie do nich tradycyjnej kultury wiejskiej poczyniły ukształtowanie się społeczeństwa o cechach szlachecko-chłopskiego systemu wartości. Pojawiały się oczywiście pewne różnice środowiskowe, jednak zasadnicze cechy tradycyjnej religijności ludowej upowszechniły się w całym społeczeństwie polskim, szczególnie w dwudziestoleciu międzywojennym.
Ciekawie religijność wiejską scharakteryzował A. Potocki w książce Kultury religijne. Perspektywy socjologiczne. Według niego religijność wiejska to:
- Względnie duży wpływ środowiska naturalnego;
- Związek rytmu życia religijnego z kalendarzem prac rolnych;
- Długie utrzymywanie się elementów magicznych w myśleniu i praktykach, silna wiara w cuda i objawienia prywatne;
- Przewaga form zbiorowego uczestnictwa w praktykach religijnych nad indywidualnym;
- Wielofunkcyjność parafii powodowana izolacją społeczną i przestrzenną wsi;
- silnie eksponowana rola tradycji i znaczenie rodziny oraz sąsiedztwa jako składników środowiska socjalizującego;
- Rozbudowany kult świętych – obrońców przed siłami natury;
- Rozbudowany kult maryjny;
- Sensualizm, wyrażający się między innymi w niesymbolicznym traktowaniu przedmiotów kultu;
- Zapotrzebowanie na charyzmatycznych przywódców i eksponowanie roli księży;
- Opór przeciw innowacjom.
Religijność ludową w Polsce cechuje przede wszystkim akcentowanie uczuciowo- przeżyciowej strony religii, przewaga rytualizmu, słaby związek religijności z moralnością życia codziennego, a także silna więź katolików z duchowieństwem i parafią.
W XVI-XVIII w. wierzono w sensie dosłownym w biblijny obraz stworzenia świata, który był dziełem o hierarchicznej konstrukcji i świadczył o wszechmocy Boga. Wspólną cechę wszystkich istot i wszechświata stanowiło pochodzenie z Boskiej kreacji. Ten pogląd dał podstawę dla poczucia człowieka o jego łączności i jedności ze światem.
Najwyższe miejsce w hierarchicznej strukturze świata oraz bytów nadnaturalnych, zajmowała postać Boga, przebywającego w „niebie”. Bóg był stwórcą, prawodawcą i władcą świata, chociaż jego moc ograniczał w pewnym stopniu Diabeł. W wierzeniach ludowych często był „bogiem oddalonym”, pasywnym, który po kreacji stworzenia nie ingerował bezpośrednio w losy ludzi i był jedynie źródłem magicznej mocy sprawczej. Pasywność Boga podkreślał dodatkowo fakt, że w kontaktach między nim i ludźmi pośredniczyli z reguły Jezus, Matka Boska i liczni święci.
Jeśli chodzi o znajomość prawd wiary, to była ona wśród ludności wiejskiej z przełomu XIX i XX w. bardzo niska. Ich stosunek do spraw religijnych był raczej rytualistyczny. S. Czarnowski pisze, że: chłopi polscy na ogół umieli na pamięć trochę pieśni kościelnych, a starsi czytali czasami Żywoty Świętych. Pisma Świętego nie czytali, nie znali zagadnień dogmatycznych ani nawet najprostszych prawd religijnych, bez których według nauki Kościoła nie ma zbawienia. Opisuje też, że: proboszczowie na wsiach egzaminowali z pacierza kandydatów do związku małżeńskiego i zdarzało się, że młodzież, zwłaszcza męska, miała kłopoty ze zdaniem tego egzaminu.
Stosunek człowieka wsi tradycyjnej do życia religijnego i do zbawienia S. Czarnowski określa następująco: „Wystarczała mu wiara w to, że go Jezus odkupił i że opiekuje się nim Matka Boża, on zaś sam łamać sobie głowy nie potrzebował nad nauką prawd objawionych – to rzecz księży”. Modlitwy, zwłaszcza te zawierające jakąś większą prośbę, zanoszono do Boga poprzez księży (dając na Mszę), a zawierające mniejsze prośby poprzez żebraków (dając jałmużnę).
Święci, jako grupa istot o dobroczynnych właściwościach, przede wszystkim byli patronami dni, czasem pór roku, a nawet poszczególnych lat. Na co dzień posługiwano się nie datami, lecz nazwami świąt kościelnych. W ten sposób święci skojarzeni zostali z porami roku np. Od św. Marcina, zima się zaczyna; z pracami gospodarczymi - Św. Jan trawę kosi; zjawiskami atmosferycznymi - Na św. Kazimierza dzień się z nocą przymierza); z początkiem okresów religijnych - Św. Katarzyna adwent rozpoczyna, ze zjawiskami społecznymi - Na św. Idzi w swaty do mnie przyjdzi; itd.
Liczba świętych znanych ludności wiejskiej była bardzo duża, a przyczyniała się do tego popularność literatury hagiograficznej. Opowieści oparte na jej wątkach mało jednak miały wspólnego z pierwowzorami, a wyobraźnia ludowa chętnie tworzyła także świętych, którzy nie istnieli w rejestrach kościelnych.
W WIERZENIACH LUDOWYCH:
- Św. Agata - broni od ognia i klęsk żywiołowych. W ten dzień święcono chleb, sól i wodę. Wierzono, że chleb św. Agaty chroni wędrowców podczas podróży, a sól rzucona w ogień gasi go. Sól, chleb i wodę dawano także choremu bydłu.
- Św. Andrzej - to patron niezamężnych dziewcząt i panien na wydaniu.
- Św. Antoni - to patron „od rzeczy zgubionych”, ale także opiekun biednych, narzeczonych i małżeństw. Uważano, że opiekuje się także bydłem. Gryka wysiewana w przeddzień jego święta miała być odporna na wszelkiego rodzaju klęski żywiołowe i nieurodzaj.
- Św. Barbara - to patronka budowniczych i rybaków a także życia rodzinnego i dobrej śmierci. Broni od chorób, epidemii, burzy i uderzenia pioruna.
- Św. Bartłomiej - to patron bartników i pszczół. W jego dzień rozpoczynano siewy zbóż ozimych i zbiór grzybów.
- Św. Błażej - to patron ognia. W jego święto święcono w kościołach świece, zwane błażejkami.
- Św. Cecylia - to patronka muzyki i śpiewu.
- Św. Florian - to patron ognia, opiekun strażaków.
- Św. Grzegorz - jego święto uważano za początek wiosny.
- Dzień św. Idziego - oznacza to zakończenie żniw.
Św. Izydor – to patron rolników, myśliwych, pasterzy i karmiących matek. Izydor urodził się w Madrycie ok. 1080 r. Pochodził z ubogiej, ale szczerze religijnej rodziny, która z niewiadomych przyczyn przeniosła się na wieś. Bieda w domu zmusiła Izydora jako młodzieńca do pracy w charakterze parobka u zamożnego sąsiada, Jana Vargasa. Z tego czasu pochodzi piękna legenda: oskarżono Izydora, że za mało pracuje, a za wiele się modli. Zdziwiło to gospodarza, u którego pracował, gdyż zawsze powierzone mu prace były na czas dobrze wykonane. Postanowił jednak podpatrzeć. Ujrzał Izydora zatopionego w modlitwie, a za niego wykonującego orkę anioła. Po pewnym czasie Izydor ożenił się i wraz ze swoją małżonką, bł. Marią Toribia, przeniósł się do Madrytu. Tu żona porodziła mu syna. Kiedy Arabowie zajęli Madryt, Święty był zmuszony go opuścić. Rychło wszakże do niego powrócił, kiedy miasto zostało odbite z rąk Arabów. Izydor zasłynął z pobożności, z ducha pokuty i z uczynków miłosierdzia. Wszystkim, co w jego mniemaniu mu zbywało, choć sam ubogi, chętnie dzielił się z uboższymi od siebie.
Zmarł około roku 1130. Pochowany został na cmentarzu św. Andrzeja. W roku 1170 przeniesiono jego śmiertelne szczątki do kościoła, w którym jako dziecko otrzymał chrzest. Cuda, jakie działy się na jego grobie, ściągały mnóstwo pielgrzymów. Pomiędzy błogosławionych zaliczył go papież Paweł V w roku 1619, a w kilka lat potem papież Grzegorz XV w roku 1622 wyniósł go do chwały świętych.
Św. Izydor Oracz doznaje szczególnej czci w Madrycie, gdzie w jego uroczystość urządza się wspaniałe celebry w kościołach oraz festyny na ulicach. Także w Polsce jako patron rolników doznawał kiedyś wielkiej czci. Od około dwudziestu lat jego kult jest przywracany, zwłaszcza w okolicach Białegostoku. Jest patronem diecezji kieleckiej, Madrytu, Saragossy oraz rolników.
W ikonografii Święty przedstawiany jest z atrybutami nawiązującymi do wydarzeń w jego życiu. Są nimi: Anioł, który orze podczas modlitwy Świętego, pług zaprzężony w dwa woły, kłosy, laska, spod której wypływa źródło, różaniec.
- Św. Jan Nepomucen - jest czczony jako patron wód, mostów, grobli, opiekun w czasie powodzi i tonących.
- Św. Jerzy - według legendy miał pokonać smoka w obronie uciśnionych prze niego ludzi. Patron rolników, pasterzy, pól. Dzień ten uważa się za najlepszy na rozpoczęcie prac polowych, dlatego też oprócz kultu chrześcijańskiego odprawiano wtedy obrzędy i zabiegi magiczne w celu pobudzenia wegetacji roślin.
- Św. Józef - to patron drwali, cieśli, stolarzy, opiekun rodzin i małżeństw. Dzień ten był dniem przerwy w poście.
- Św. Katarzyna - to patronka cnotliwych kawalerów, w jej święto obchodzono tzw. Katarzynki, wieczór spotkań i wróżb dla chłopców.
- Św. Łucja - to patronka panien i ociemniałych. W kalendarzu juliańskim jej święto przypada na dzień przesilenia zimowego, stąd powiedzenie: „Święta Łucja dnia przyrzuca”. Wierzono, ze w dzień Św. Łucji domostwa i obejścia są szczególnie narażone na działanie czarownic.
Św. Marek - to patron zbóż i wiosennych zasiewów, orędownik w sprawach pogody. W jego święto powstrzymywano się do pracy w polu, by zapewnić sobie przychylność Świętego.- Św. Mikołaj - to opiekun flisaków, pasterzy, zwierząt i panien na wydaniu. W jego święto pasterze pościli i modlili się.
- Św. Roch - to opiekun zwierząt, bydła domowego, psów. Broni przed zarazą, epidemiami, urokami i czarami.
- Św. Szczepan - w jego święto święcono w kościołach owies, życzono sobie urodzaju.
- Św. Walenty - to opiekun chorych na epilepsję.
- Św. Wawrzyniec - to patron ubogich, broni od pożaru. Strażnik pasiek i pszczelarzy, pieca i domowego ogniska.
Ta ludowa religijność, którą cechował: swoisty synkretyzm, pozwalający wiązać w spójną całość relikty wierzeń pogańskich z elementami doktryny chrześcijańskiej; skłonność do sakralizacji świata, np. przez utożsamianie postaci świętych z ich materialnymi wyobrażeniami; manifestowanie religijności w obrzędach; regularne uczestnictwo w nabożeństwach, kult świętych, dziś nieco osłabła.
Mimo to religijność mieszkańców wsi - ze względu na wysokie, znacząco wyższe niż w miastach, przywiązanie do praktyk religijnych i częstsze zachowywanie tradycji świątecznych o charakterze religijnym - ciągle można określać mianem tradycyjnej. Okazuje się jednak, że ta tradycyjna wiejska religijność również podlega zmianom i wewnętrznemu różnicowaniu - nie tylko ze względu na cechy demograficzne. Linie podziałów w tym zakresie wyznacza między innymi pochodzenie społeczne, a w pewnym stopniu również źródło utrzymania. Napływowa ludność z miasta, żyjąca z pozarolniczych źródeł zarobkowania, w swojej religijności przypomina zdecydowanie bardziej ludność miejską niż wiejską. Wydaje się zatem, że o ile migracja ze wsi do miasta nierzadko wiąże się z przejmowaniem „miejskich” stylów życia, o tyle - coraz bardziej popularna - przeprowadzka z miasta na wieś nie oznacza dostosowywania się do obowiązujących tam wartości i norm - przynajmniej w zakresie religijności.
Oprac. Aleksandra Szymańska
Źródła:
- M. Bogucki, Nasz folklor ocalony, Warszawa 2014
- T. Czerwiński, Polska wielu kultur i religii, Warszawa 2013
- A. Potocki, Religijność ludowa - wielość wymiarów. [w:] „Kultury religijne. Perspektywy socjologiczne”, A. Wojtowicz (red.), Warszawa 2005
- Religijność polskiej wsi, CBOS, Warszawa 2014
- M. Sroczyńska, Fenomen religijności ludowej w Polsce - ciągłość i przeobrażenia. [w:] „Kościół i religijność Polaków 1945-1999”, W. Zdaniewicz, T. Zembrzuski (red.), Warszawa 2005
- www.dziedzictwo.info/religijnosc-ludowa.html
Bursztyn był znany już w starożytnym Babilonie, Egipcie, Grecji, Rzymie, a nawet w Chinach. Odnalezione podczas prac archeologicznych bursztynowe wisiorki, z geometrycznymi ornamentami, nacięciami, a niekiedy podobiznami ludzi i zwierząt mogły służyć jako amulety stosowane magii łowieckiej przez prehistorycznych mieszkańców krajów nadbałtyckich, gwarantujące owocne łowy. Z kolei płaskie zawieszki z motywem krzyżowo przecinających się punktów mogły być związane z kultem boga słońca. W okresie neolitu spotykane były bursztynowe ofiary zakładzinowe pod domami, zabezpieczające mieszkańców przez wszelkimi nieszczęściami.
