Niedźwiedź brunatny – gatunek zagrożony wyginięciem

Szczegóły

Kategoria: Ekologia i środowisko

Niedźwiedź brunatny (Ursus arctos) jest gatunkiem prowadzącym samotniczy tryb życia, o słabo wykształconej strukturze socjalnej populacji. Dominują w niej dorosłe samce, kolejne miejsce w hierarchii zajmują samice wychowujące młode, zaś pozostałe kategorie osobników mają niższą rangę. Dojrzałość rozrodczą samice osiągają już w trzecim lub czwartym roku życia, natomiast samce wchodzą do rozrodu później, w wieku 7-10 lat. Ruja trwa od połowy kwietnia do czerwca i charakteryzuje się dwoma lub trzema (czasem czterema) fazami popędu płciowego. W przypadku braku zapłodnienia, u niektórych samic, może pojawić się kolejna ruja w lipcu i we wrześniu. Ciąża przedłużona z opóźnioną implantacją, trwa 185-251 dni. Porody odbywają się w okresie snu zimowego, od grudnia do lutego. Najczęściej w miocie rodzi się 1-3 młodych o masie ciała około 500 gramów. W pierwszych tygodniach życia żywią się one wyłącznie mlekiem matki, która w tym czasie nie pobiera pokarmu. Okres rozrodczy u samic trwa średnio do 24 roku życia. Śmiertelność młodych osobników w pierwszym roku życia wynosi około 50 proc. Od 1947 roku w polskiej części Karpat zginęło około 27 dorosłych niedźwiedzi, natomiast w latach 1980-2006 zarejestrowano 25 przypadków śmiertelnych wśród młodych i młodocianych zwierząt należących do tego gatunku. Z najczęściej wymienianych powodów takiego stanu rzeczy wymienia się przyczyny naturalne, w tym dość częste przypadki kanibalizmu.

Okres zimowy zwierzęta spędzają najczęściej w gwarach, chociaż w czasie łagodnych zim osobniki, którym nie udało się zgromadzić odpowiednich zapasów tłuszczu lub zostały wypłoszone ze swoich legowisk, spędzają czas na wędrówkach. Sen zimowy trwa od 75 do 195 dni i nie przybiera form pełnego letargu. W każdej chwili może on zostać przerwany, i zwierzęta wracają wówczas do pełnej aktywności. W Polsce rozpoczyna się on zazwyczaj w grudniu i trwa do połowy marca.

Niedźwiedź brunatny jest gatunkiem wszystkożernym, o dość oportunistycznym sposobie zdobywania pokarmu. W zachodniej części Karpat dieta tych zwierząt jest dość urozmaicona i charakteryzuje się sezonowością. W okresie wiosennym przeważają w niej składniki zwierzęce, zaś w miarę rozwoju roślinności zwiększa się ilość komponentów roślinnych i owoców. Najbardziej krytyczny dla niedźwiedzi jest okres od sierpnia do września, kiedy gromadzą one, niezbędne do zimowania, zapasy tłuszczu. W warunkach klimatycznych naszego kraju są to najczęściej owoce leśne (maliny, czernicy, brusznicy) oraz pokarmy wysokokaloryczne (np. owies, leszczyna, buczyna). Niestety zbiór owoców runa leśnego, praktykowany na bardzo szeroką skalę przez człowieka, znacznie ogranicza zasoby pokarmowe tych zwierząt.

Niedźwiedź brunatny występował niegdyś w całej Europie, ale począwszy od X wieku był stopniowo wypierany z coraz większych obszarów i obecnie występuje tylko w najbardziej niedostępnych pasmach górskich. Materiały źródłowe z okresu średniowiecza, głównie z IX-XV wieku, informują o 42 siedliskach. W tym okresie niedźwiedź brunatny zamieszkiwał terytorium Pomorza, Warmii, Mazur, Wielkopolski, Kujaw, Mazowsza, Śląska, Lubelszczyzny, Kielecczyzny i okolic Sieradza. Prawo do polowania na te potężne zwierzęta mieli wówczas wyłącznie możnowładcy, chociaż nie zawsze było ono przestrzegane. Dane toponomastyczne wskazują, że w odległej przeszłości niedźwiedź zasiedlał cały obszar Polski, podczas gdy pod koniec XIX wieku jego zasięg ograniczał się już tylko do rejonu Karpat. Krytyczne minimum polska populacja osiągnęła po I wojnie światowej, kiedy to na obszarze Tatr zachował się tylko jeden osobnik. W Puszczy Białowieskiej podejmowano próby reintrodukcji tego gatunku, które zostały przerwane w czasie II wojny światowej. Po wojnie liczba tych zwierząt na terytorium Karpat uległa zwiększeniu. Rozszerzyła się też ich ekspansja terytorialna, głównie w wyniku migracji z Karpat ukraińskich. Na początku lat osiemdziesiątych XX wieku doszło do ponownego połączenia populacji wschodnio- i zachodnio -karpackiej. Obecnie w polskiej części Karpat wyróżnia się 5 ostoi niedźwiedzia brunatnego: Beskid Żywiecki (około 6 osobników), Tatry (około 13 osobników), Beskid Sądecki i Gorce (około 6 osobników), Beskid Niski (około 4 osobników) oraz Bieszczady (około 60 osobników). Ich granice nie pokrywają się z granicami obszarów ochrony siedlisk sieci Natura 2000. Charakteryzuje je różna liczebność osobników oraz odmienne warunki bytowania. Aktualnie funkcjonujący korytarz ekologiczny łączący ostoje polskie i słowackie daje możliwość wymiany genów pomiędzy poszczególnymi populacjami. Dodatkowo w latach 1982-1996 w różnych częściach naszego kraju stwierdzono obecność osobników migrujących (na Roztoczu, w Sudetach i w rejonie puszczy Rominckiej). Istnieje też możliwość zasiedlenia Pogórza Przemyskiego i Sudetów – obszarów mogących utrzymać niezbyt liczne populacje.

W Europie niedźwiedź brunatny występuje wyspowo w górach Półwyspu Skandynawskiego, Karelii, Pirenejach, Apeninach, Alpach, Karpatach i na Półwyspie Bałkańskim. Większe obszary zajmuje w Europie Wschodniej i Azji – głównie na Syberii, w Mongolii, Mandżurii, na Kaukazie, w Iranie, Tybecie. Azji Centralnej i Mniejszej, a nawet w Japonii. Zwierzęta te zasiedlają także Alaskę, północną część Kanady i Góry Skaliste.

Niedźwiedź brunatny zasiedla rozległe lasy nizinne i górskie, zarówno bory (tajgę), jak i żyzne lasy liściaste. Wielkość terytorium osobniczego tych zwierząt wynosi od 23 do 500 km², a w niektórych przypadkach może nawet przekraczać 1000 km². Niestety na skutek działalności człowieka, a zwłaszcza eksploatacji i fragmentaryzacji lasów oraz rozwijającego się ruchu turystycznego ostoje tych zwierząt uległy zmniejszeniu.

Prowadzony od 1982 roku monitoring niedźwiedzia brunatnego w Polsce polega na corocznym gromadzeniu informacji o miejscach występowania tych zwierząt, ich rozrodzie i aktualnej liczebności. Dodatkowo została uruchomiona baza, służąca do zbierania danych dotyczących miejsc gawrowania, pokarmu i żerowania, przypadków śmierci, wypadków agresji w stosunku do człowieka czy dalekich migracji. Nad powodzeniem całego przedsięwzięcia czuwa Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie, który dokonuje analiz oraz opracowuje odpowiednie zalecenia, m.in.: Program Ochrony Niedźwiedzia Ursus arctos w Polsce.

Obserwacja niedźwiedzi w terenie jest niezwykle trudna ze względu na skryty tryb życia i rozległość ich areałów życiowych. Poszczególne tropy, ślady żerowania lub gawry są zazwyczaj wykrywane przypadkowo, dlatego prowadzenie monitoringu tych zwierząt wymaga zaangażowania znacznej ilości współpracowników. Bardzo dobrymi informatorami są w tym przypadku pracownicy parków narodowych i nadleśnictw.

Niezwykle istotnym zadaniem jest określenie liczby zwierząt w danej ostoi. Do tej pory metodyka badań polegała na gromadzeniu informacji na podstawie corocznych spisów z wyróżnieniem kategorii osobników stałych i przechodnich oraz dorosłych, młodocianych i młodych, a następnie ich korekta w oparciu o wyniki badań radiotelemetrycznych. Jednak dotychczasowe doświadczenia wskazują, że do oceny liczebności powinno się brać pod uwagę jedynie obserwacje wiosenne. Stosunkowo długie przebywanie niedźwiedzi w rejonach zimowania, w przypadku samic w promieniu do 5 km, samców w promieniu do 10 km, ogranicza możliwość wielokrotnego liczenia tego samego osobnika. Obserwacje wiosenne, powinny być prowadzone na całym terytorium potencjalnego gawrowania niedźwiedzi. Wskazane jest, aby obszary te były kontrolowane raz na 10 dni, w okresie od połowy lutego do końca kwietnia.

Określenia kategorii wiekowej dokonuje się na podstawie pomiaru tropów, szczególnie szerokości przedniej łapy, natomiast wskaźnik rozrodu jest wyróżniany w oparciu o obserwację w terenie samic prowadzących tegoroczne młode, przy czym za osiadłe uznaje się samice stwierdzone do końca lipca. Wiek młodych ustalany jest orientacyjnie na podstawie ich wielkości.

Szczególnie niebezpieczne dla niedźwiedzi są czynniki związane z działalnością człowieka, takie jak: intensywny rozwój terenów zabudowanych i infrastruktury komunikacyjnej, presja na zagospodarowanie coraz większych obszarów w ostojach gatunku, wzrost ruchu turystycznego, penetracja terenów poza szlakami turystycznymi. Prowadzi to do coraz większej fragmentacji siedlisk, zakłócania spokoju zwierzętom, ich synatropizacji, a w związku z tym nasilania się konfliktów na linii niedźwiedź-człowiek i powoduje, że przyszłość tego gatunku jest niepewna.

Niedźwiedź brunatny podlega w Polsce ochronie gatunkowej (Dz.U. 1995, nr 13. poz. 61). W głównych ostojach karpackich jest dodatkowo chroniony w parkach narodowych w Bieszczadach, Tatrach, Gorcach, na Babiej Górze i Magurze Wątkowskiej w Beskidzie Niskim. Podlega też Konwencji Berneńskiej – Appendix II i Dyrektywie Siedliskowej UE – Annexes II i IV. Podstawowym problemem w ochronie gatunku jest opracowanie planu działań zmierzających do trwałego zabezpieczenia bytu niedźwiedzia w naszym kraju, a zwłaszcza zasad postępowania na terenach przez niego zasiedlonych. Dotyczy to przede wszystkim: zagospodarowania przestrzennego, gospodarki leśnej i edukacji społeczności lokalnych. Ważne jest także wyznaczenie maksymalnej pojemności siedlisk, zapewnienie możliwości swobodnego przemieszczania się zwierząt pomiędzy poszczególnymi ostojami oraz wypracowanie spójnego dla krajów karpackich systemu ochrony i gospodarowania populacją niedźwiedzia brunatnego. Wprowadzony w życie w 2001 roku projekt dotyczący polskiej części Karpat zakładał: utrzymanie ochrony gatunkowej, czynną ochronę siedlisk i zabezpieczenie rozległych powierzchni jego ostoi oraz minimalizację antropopresji i konfliktów pomiędzy tymi zwierzętami a człowiekiem. Najważniejsze jest utworzenie dużych rezerwatów, które zabezpieczałyby siedliska niedźwiedzi przed fragmentaryzacją i zbyt intensywną penetracją ludzką, a także wyznaczenie stref spokoju także w obrębie parków narodowych, gdzie prześladowanie zwierząt przybiera obecnie coraz to nowe formy i rozmiary. Należy też rozpatrzyć możliwość wprowadzenia tego gatunku w obszar Sudetów, czy też puszcz północno-wschodniej Polski. Podstawowym działaniem, zapewniającym sukces realizacji programu jest monitoring oraz dalsze badania radiotelemetryczne.

Wszystkie karpackie ostoje niedźwiedzia są w znacznym stopniu chronione przez parki narodowe, parki krajoznawcze czy obszary objęte programem Natura 2000. Działania te powinny ograniczyć degradację siedlisk tych zwierząt oraz stworzyć możliwość zabezpieczenia bytowania gatunku w dłuższej perspektywie czasowej.

Źródło: www.iop.krakow.pl

Oprac. Joanna Radziewicz

Literatura:

1. Monitoring gatunków zwierząt : przewodnik metodyczny. Cz.1 / oprac. zbior. pod red. Małgorzaty Makomaskiej-Juchiewicz. Warszawa : Wydaw. GIOŚ, 2010.
2. Polska czerwona księga zwierząt : kręgowce. Warszawa : PWRiL, 2001.
3. Czapczyk, P.:  Zwierzęta chronione w Polsce. Poznań : "Publicat", 2005.

• Poprzedni artykuł