Foka szara - sympatyczna mieszkanka polskiego Bałtyku

Szczegóły
Kategoria: Ekologia i środowisko

 

Szacuje się, że nieco ponad 100 lat temu w Bałtyku żyło ponad 90 tysięcy fok szarych. Zwierzęta te niemal od zawsze były przedmiotem polowań nadbałtyckich społeczeństw. Pozyskiwano z nich mięso, tłuszcz i skóry. O radykalnym wzroście ich śmiertelności z powodu celowego zabijania przesądziły dwa czynniki: łatwiejszy dostęp do broni palnej, zwłaszcza w okresie I Wojny Światowej i rozwój myślistwa, oraz narody pieniężne za zabijanie tych zwierząt, proponowane przez Międzynarodową Radę Badań Morza i rządy państw nadbałtyckich.

 

 

 

Historyczny i aktualny stan populacji w rejonie Morza Bałtyckiego

 

Jeszcze w XIX wieku Bałtyk zamieszkiwało około 100 tysięcy fok szarych. Niestety, na skutek masowych polowań już w pierwszej połowie XX wieku populacja tych zwierząt została zredukowana do około 20 tysięcy osobników. Pierwszy w obszarze Bałtyku akt ochrony fok przed wyniszczaniem został wydany przez władze niemieckie w roku 1927. Zabraniał on stosowania określonych metod polowań, ale nie znosił ich całkowicie. Pod koniec lat 70. liczebność tego gatunku osiągnęła drastyczny poziom 4,5 tysiąca osobników. Główną przyczyną takiego stanu rzeczy, oprócz wzmożonej działalności myśliwskiej było silne zanieczyszczenie wód morskich, zwłaszcza wysokie stężenie PCB i DDT, które wpłynęło patogennie na układ rozrodczy samic. W tym okresie wprowadzono ochronę gatunku na północnym Bałtyku, gdzie występowały naturalne siedliska zwierząt, zakazując polowań i wszelkich metod intencjonalnego zabijania. Jednocześnie ustanowiono obszary ochronne dla fok o różnym stopniu dozwolonej aktywności człowieka. W Szwecji zainicjowano projekt zasilania jedynej pozostałej na południowym Bałtyku niewielkiej kolonii fok szarych w rezerwacie Mäklappen. Przez ponad 30 lat co roku wypuszczano do środowiska naturalnego foki przychodzące na świat w warunkach hodowlanych.

Dopiero w latach 90. XX wieku odnotowano niewielki wzrost liczebności fok szarych do ponad 5 tysięcy osobników. Obecnie największy przyrost populacji dotyczy północnej linii brzegowej pomiędzy Gotlandią a Zatoką Ryską. W części południowej proces ten zaczął się znacznie później i ma mniej dynamiczny charakter.

Sytuacja w Polsce

 

Na przełomie XIX i XX wieku foki szare licznie występowały w rejonie Zatoki Gdańskiej. Szacunkowa liczebność dla Prus Wschodnich kształtowała się wówczas na poziomie około 1 000 osobników. O obecności zwierząt na tych terenach świadczyły przekazy etnograficzne, które donosiły o połowach i polowaniach na foki w rejonie Półwyspu Helskiego, także drugiej połowie XIX i początkach XX wieku. Informacji na ten temat dostarczyły również kroniki pierwszego wójta i sołtysa Helu z lat 1874-1890 i 1905-1910 oraz liczne przekazy ludowe. Jeden z nich odnotował, że 2 stycznia 1914 roku w pułapkę sieciową wpadło aż 14 osobników. W ciągu całego roku złapano ich około 70, obserwując nieraz stada złożone z 30 do 40 sztuk. Pierwsze lata XX wieku, a szczególnie okres po I Wojnie Światowej, to początek dynamicznego rozwoju rybołówstwa bałtyckiego. W tym czasie foki zaczęły być posądzane o wyrządzanie szkód w narzędziach oraz zasobach ryb, a ich występowanie, mimo swobody polowań, zaczęło być traktowane jako nadzwyczajne zagrożenie dla rybołówstwa. Często za zabijanie tych zwierząt przyznawano nagrody pieniężne. Do przełomu lat 30. i 40. XX wieku foki szare były najliczniej występującym gatunkiem fok u polskich wybrzeży. W drugiej połowie XX wieku były już odnotowywane niezwykle rzadko. Dalszy spadek liczebności wymusił konieczność wprowadzenia działań ochronnych.

Zbieraniem informacji na temat fok zajmuje się Stacja Morska Instytutu Oceanografii Uniwersytetu Gdańskiego w Helu. W 2010 roku w akcję wspomagania efektywności systemu włączył się WWF Polska, realizując wraz ze Stacją Morską i Fundacją Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, projekt wsparcia ochrony ssaków morskich.

Foki szare pojawiają się regularnie na całym polskim wybrzeżu. Najliczniejsza grupa jest związana z rejonem Zatoki Gdańskiej i Zatoki Puckiej. Pojedyncze osobniki można też spotkać w ujściach dużych rzek oraz w wodach jezior przymorskich. Obecność tych zwierząt najczęściej obserwuje się w okresie od kwietnia do czerwca, gdy młode rozpoczynają samotną wędrówkę w poszukiwaniu stałego miejsca pobytu. Regularny pobyt coraz liczniejszego stada fok w rejonie ornitologicznego rezerwatu Mewia Łacha dopuszcza możliwość tworzenia się na polskim wybrzeżu stałej kolonii. Wyraźny wzrost ich obserwacji nastąpił dopiero na początku obecnego wieku. W sierpniu 2007 roku odnotowano tam grupę 4 fok, we wrześniu 2008 roku - 9, w 2009 - 12, w lipcu 2010 - 15, w czerwcu 2012 - 41, zaś w lipcu tego samego roku – 55 osobników.

 

 

Współczesne zagrożenia dla populacji foki szarej

 

Dawniej, podstawowymi czynnikami wpływającymi na liczebność bałtyckich fok szarych były przede wszystkim niekontrolowane polowania i zaplanowane trzebienie, oraz zanieczyszczenie środowiska morskiego, chociaż ten ostatni czynnik jest nadal aktualny.

Obecnie, kiedy populacja fok szarych jest w fazie naturalnego odradzania się, istotne jest zapewnienie im warunków do wypełniania biologicznych funkcji życiowych w rejonie całego Bałtyku w granicach ich naturalnego zasięgu. Aby realizacja tych zamierzeń przyniosła oczekiwane rezultaty konieczna jest eliminacja zagrożeń wynikających z działalności człowieka, do których można zaliczyć:

 

  • zakłócanie spokoju i bezpieczeństwa zarówno w siedliskach morskich, jak i lądowych,
  • zmiany (ilościowe i jakościowe) w bazie pokarmowej,
  • zanieczyszczenie środowiska wodnego,
  • eutrofizacja,
  • nielegalne niszczenie populacji,
  • przypadkowe upadki zwierząt na skutek narzędzi wykorzystywanych w rybołówstwie,
  • epizootie i infekcje pasożytnicze,
  • niewiedza i brak skutecznej ochrony.

 

W ocenie stanu populacji i szacowaniu wpływu zagrożeń antropogenicznych należy mieć na uwadze pozostające poza bezpośrednim wpływem działalności ludzkiej fluktuacje klimatu, które mogą negatywnie oddziaływać na jakość życia fok poprzez powodowanie niekorzystnych dla nich zmian w środowisku.

 

 

Foka szara a rybołówstwo

Konflikt pomiędzy działaniami związanymi z ochroną bałtyckich fok, a prowadzoną przez rybaków działalnością połowową narasta już od bardzo wielu lat. Foki, jako zwierzęta żywiące się rybami niejednokrotnie przyczyniały się do niszczenia zgromadzonych przez nich zasobów oraz narzędzi połowowych. Rybacy skarżą się, że foki wypłaszają ryby z obszarów połowów. Obawiają się również, że na skutek wzrostu populacji zwierzęta mogą stanowić dla nich konkurencję o znaczeniu gospodarczym.

Zwiększenie naturalnej śmiertelności ryb powodowanej przez foki jest częścią modelu służącego do obliczania maksymalnego dopuszczalnego zrównoważonego połowu dotyczącego danego stada ryb. Nie musi jednak prowadzić do zmniejszania limitu połowowego, jeżeli – zgodnie z celami Wspólnej Polityki Rybołówstwa – równocześnie wpłynie na odbudowę zasobów danego gatunku. Oddziaływanie będzie ujawniać się wtedy, gdy populacja danego gatunku ryb będzie w niewłaściwym stanie. Osiągnięcie dobrej kondycji środowiska morskiego, czego elementem jest również właściwy stan populacji wszystkich eksploatowanych gospodarczo gatunków ryb, powinno ograniczyć ryzyko pojawiania się oddziaływań konkurencyjnych.

Narzędziem ograniczającym konflikt pomiędzy działaniami związanymi z ochroną bałtyckich ssaków a prowadzoną przez rybaków działalnością połowową jest Europejski Fundusz Morski i Rybacki (EFMR), który zakłada możliwość rekompensowania strat w połowach, powodowanych przez foki. O tym, czy polscy rybacy będą mogli ubiegać się o odszkodowania z tego tytułu, zdecydują wspólnie przedstawiciele środowiska rybackiego, naukowcy i organizacje pozarządowe w ramach grupy roboczej ds. opracowania nowego polskiego Programu Operacyjnego Rybactwo i Morze.

 

Status prawny gatunku

 

Foka szara (Halichoerus grypus ) jest objęta ochroną na podstawie następujących dokumentów:

 

  1. Konwencji o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz siedlisk przyrodniczych (tzw. Konwencja Berneńska).
  2. Konwencji o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt (tzw. Konwencja Bońska).
  3. Konwencji o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego (tzw. Konwencja Helsińska).
  4. Konwencji Organizacji Narodów Zjednoczonych o Różnorodności Biologicznej.
  5. Konwencji o Prawie Morza Organizacji Narodów Zjednoczonych (UNCLOS).
  6. Konwencji o ochronie obszarów wodnych i wodno-błotnych (Konwencja Ramsar).
  7. Dyrektywie siedliskowej Unii Europejskiej (Dyrektywa Rady Europy 92/43/EEC z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory).
  8. Dyrektywie ramowej w sprawie strategii morskiej ((2008/56/EC).
  9. Regulacjom prawnym w ramach Wspólnej Polityki Rybołówstwa Unii Europejskiej (Rozporządzenie (WE) nr 2371/2002 z dnia 20 grudnia 2002 r. w sprawie ochrony i zrównoważonej eksploatacji zasobów rybołówstwa w ramach Wspólnej Polityki Rybołówstwa (Dz.U. L 358 z 31.12.2002).
  10. Rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1007/2009 sprawie handlu produktami z fok.
  11. Ochronie gatunkowej ścisłej na mocy ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2009 r., Nr 199, poz. 1227, j. t. z późn.zm.)
  12. Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 roku w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz. U. Nr 237, poz. 1419).

 

 

Stosowane i planowane sposoby ochrony

 

Biorąc pod uwagę behawioralne i siedliskowe potrzeby fok oraz oznaki pogarszania się odpowiednich dla nich lądowych odcinków brzegu, co wiąże się przede wszystkim ze zmniejszeniem wolnych lub niemal wolnych od antropopresji odcinków, szczególnie wyniku działalności człowieka, należy dążyć do szybkiego ograniczenia tego zjawiska. Drogą do realizacji celu może być wydzielenie specjalnych rejonów, w których eksploracja brzegu morskiego przez ludzi, w okresach kluczowych dla biologii tych zwierząt, powinna być regulowana stosownymi do sytuacji i możliwości ograniczeniami.

W Polsce foka szara znajduje się na jednym z czołowych miejsc rankingowej listy gatunków kwalifikowanych do objęcia monitoringiem, szczególnie z uwzględnieniem obszarów Natura 2000. Wśród innych działań ochronnych proponuje się również:

 

  • dbałość o poprawę stanu środowiska morskiego, a szczególnie redukcję poziomu zanieczyszczeń, których szkodliwość dla fok została potwierdzona,
  • poprawę stanu siedlisk oraz zapewnienie zwierzętom bezpiecznych miejsc lęgowych,
  • doraźne zabezpieczenie fok wychodzących na plażę,
  • kontrolę i redukcję śmiertelności zwierząt spowodowanej czynnikami antropogenicznymi,
  • minimalizację sytuacji konfliktowych na linii człowiek – foka szara,
  • działania edukacyjne mające wpływ na ochronę foki szarej,
  • współpracę międzynarodową w zakresie badań, monitoringu i działań ochronnych.

 

 

Oprac. Joanna Radziewicz

 

 

Literatura:

 

  1. Polska czerwona księga zwierząt: kręgowce. Warszawa: PWRiL, 2001.
  2. Jak pogodzić rybaków z fokami? Dokument dostępny w Word Wide Web: www.ekologia.pl
  3. Program ochrony foki szarej – projekt (19.12.2012).
  4. www.wwf.pl

 

Submit to FacebookSubmit to Google PlusSubmit to Twitter