Dzika róża – właściwości lecznicze i kierunki wykorzystania

Szczegóły

Kategoria: Natura i my

Rodzina różowatych obejmuje liczne gatunki drzew i krzewów zarówno dziko rosnących, jak i uprawnych.  Dzika róża (Rosa canina) jest cennym surowcem zielarskim i ma zastosowanie w przemyśle spożywczym i kosmetycznym. Jej owoce zawierają duże ilości witaminy C, kwasy organiczne i związki mineralne. Stosuje się je w nadciśnieniu, chorobach serca, wątroby i jako lek witaminowy. Działają wzmacniająco i przeciwzapalnie, pomagają w nieżytach przewodu pokarmowego. Kwiaty, dzięki dużej ilości flawonoidów, antocyjanów, garbników i olejku eterycznego mogą być wykorzystywane przy niestrawności, bólach gardła i dolegliwościach skórnych.

W ostatnim okresie obserwuje się wzrost zainteresowania roślinami takimi jak: rokitnik, dereń czy róża. Przed laty surowce te były powszechnie wykorzystywane, między innymi do celów leczniczych, jednak po jakimś czasie zniknęły z powszechnego użycia. A szkoda, bo stanowią cenne źródło substancji korzystnie oddziałujących na zdrowie człowieka. Szczególnym surowcem jest róża. Lekarze greccy, jak Dioskurides i Galen bardziej cenili gatunki dziko rosnące aniżeli uprawne. Wykorzystywali zwłaszcza różę francuską (Rosa gallica) oraz dziką różę (Rosa canina). Starożytni Rzymianie wykonywali z niej wieńce, którymi przyozdabiali głowy podczas uczt. Wypełniali jej płatkami poduszki, co miało ich usypiać i uspokajać.W wiekach średnich róża była ważnym składnikiem potrawy nazywanej rosee, uzyskiwanej z kapłona, migdałów, szafranu, cukru i płatków róży.

W Polsce rośnie ponad 20 gatunków róż należących do grupy użytkowej. Różnią się głównie barwą kwiatów i owoców, ale wszystkie są równie pożądanym surowcem dla przemysłu zarówno kosmetycznego, jak i farmaceutycznego.Do zadrzewień wykorzystywana jest głównie róża  dzika (Rosa canina), pomarszczona (Rosa rugosa), rdzawa (Rosa rubiginosa) i girlandowa (Rosa cinnanomea). Róża pomarszczona rozpowszechniona jest głównie w zachodniej i południowo-zachodniej części naszego kraju. Róża rdzawa porasta zarówno tereny nizinne, jak i górskie. Róża girlandowa jest charakterystyczna dla terenów nizinnych. Róża dzika jest najpowszechniejszym ze spotykanych w Polsce gatunków. Można ją spotkać w zaroślach, na obrzeżach lasów, zrębach leśnych, miedzach i przy drogach.

Owoce pozorne wszystkich gatunków wykształcają się ze zmięśniałego dna kwiatowego i mieszczą w sobie liczne „pestki” stanowiące owoce właściwe. Mają one barwę jasnożółtą do żółtobrązowej i są otoczone licznymi ostrymi, szczeciniastymi włoskami. Pozorny owoc dzikiej róży jest podłuży, prawie kulisty. Początkowo ma kolor zielony, który w miarę dojrzewania staje się czerwony, soczysty i miękki. Do celów przetwórczych używa się okryw owoców szupinkowych, czyli pseudoowocni. Analizy składu chemicznego potwierdzają ich wyjątkową wartość dietetyczną, chemoprewencyjną i leczniczą.

Zbiór owoców przeprowadza się sukcesywnie od września do zimy, po czym suszy się je w temperaturze 50-60⁰C lub też 75-80⁰C przez 30 minut, a kolejno do zupełnego wysuszenia w temperaturze 40-45⁰C. Można je również przechowywać w stanie głębokiego zamrożenia.

W zależności od gatunku i odmiany proporcje zawartości poszczególnych składników, w tym sam skład chemiczny, mogą być różne. Największe ilości cukrów i części nierozpuszczalnych zawiera róża rdzawa. Z kolei róża dzika charakteryzuje się bogactwem kwasów i składników polifenolowych. Bogate w białka są owoce róży girlandowej, a w tłuszcze – róży sinej (Rosa dumalis).

Skład chemiczny owoców

Róża to jeden z najpopularniejszych krzewów w naszym kraju. W zależności od gatunku na miąższ owocu przypada 60-70 proc. masy. Zawiera on stosunkowo mało wody. Jest zasobny w pektyny, cukry, kwasy organiczne (jabłkowy i cytrynowy), składniki mineralne, związki azotowe i substancje lipidowe. Owoce dzikich róż są przede wszystkim bardzo bogatym źródłem witaminy C i w zależności od gatunku, odmiany, terminu zbioru, postępowania pozbiorczego, sposobu suszenia i czasu przechowywania jej wartość może być bardzo zróżnicowana (300-5000 mg w 100 g miąższu). W przypadku surowca przejrzałego zawartość tego składnika może być o 40 proc. mniejsza niż surowca pozyskanego w fazie dojrzałości zbiorczej. Obecna w owocach róży witamina C znajduje się w synergizmie z witaminą P, co czyni ją lepiej przyswajalną przez organizm człowieka. Z innych witamin można też wymienić: witaminę B₁, B₂, B₆, K, E i A. 100 gram wysuszonych owoców dzikiej róży  zawiera: 2,5 g białka, 60 g węglowodanów, 20 g wody, 500 mg potasu, 50 mg sodu, 50 mg wapnia, 120 mg magnezu, 8 mg żelaza, 250 mg fosforu, 100 mg siarki, 8 mg chloru i inne mikroelementy.

Związki biologicznie czynne – flawonoidy reprezentowane są przez kwercetynę i rutynę, odpowiedzialne za zwiększenie elastyczności naczyń krwionośnych, zwłaszcza mózgowych, natomiast obecne w owocach karotenoidy, a zwłaszcza likopen sprzyjają usuwaniu wolnych rodników. Owoce zawierają również garbniki, olejki eteryczne oraz związki glikozydowe o działaniu uspokajającym.

Dobroczynne działanie na zdrowie

Wartość lecznicza owoców dzikiej róży zależy przede wszystkim od zawartości witaminy C oraz działających synergistycznie flawonoidów. Witamina C razem z rutyną uszczelnia ścianki włosowatych naczyń krwionośnych, chroni przed pękaniem i żylakami. Uczestniczy w procesach oksydo-redukcyjnych, przyspiesza gojenie się ran. Ponadto ułatwia przyswajanie żelaza, wpływa na zahamowanie procesów starzenia się organizmu i rozwój zmian miażdżycowych. Chroni przed wywołanymi przez bakterie chorobami przeziębieniowymi, redukując czas ich trwania oraz łagodząc objawy.

Wyciągi z owoców dzikiej róży wykazują działanie łagodzące, rozkurczające, moczopędne i żółciopędne. Stosuje się je pomocniczo przy zaburzeniach układu pokarmowego, biegunkach, niektórych chorobach serca, schorzeniach nerek, wątroby, dróg żółciowych, stanach zapalnych drobnych naczyń krwionośnych, wybroczynach podskórnych i stanach pobudzenia nerwowego. Są również wykorzystywane w leczeniu szkorbutu i jako środek wspomagający przy chemioterapii.

Olejek różany zawiera fitohormony, które poprawiają kondycję skóry, wykazują działanie tonizujące, dezynfekujące, antyseptyczne, stymulujące przemianę materii. Stosuje się go jako dodatek poprawiający smak i zapach leków oraz pobudzający łaknienie. Dzięki zawartości nienasyconych kwasów tłuszczowych i naturalnych antyoksydantów jest szczególnie polecany do pielęgnacji cery wrażliwej, uszkodzonej i naczynkowej. Działa rozjaśniająco, uelastycznia i odżywia zmęczoną skórę, wygładza zmarszczki.

Świeże owoce są polecane przy niedoborze witaminy C oraz ogólnym osłabieniu organizmu. W weterynarii są wykorzystywane przy C-hipowitaminozie w celu przyspieszenia wzrostu słabych zwierząt.

W ziołolecznictwie mają zastosowanie także kwiaty i liście dzikiej róży. Kwiaty przeciwdziałają występowaniu zaparć, działają oczyszczająco i wzmacniająco, natomiast liście wzmacniająco i zabliźniająco. Napary z kwiatów i liści stosuje się przy ogólnym osłabieniu organizmu i kamicy nerkowej oraz zewnętrznie na rany, owrzodzenia i oparzenia.

Kierunki wykorzystania surowca

Otrzymywane z udziałem dzikiej róży produkty, jak: soki, konfitury, dżemy, syropy, przeciery owocowe są polecane zarówno ze względu na cechy sensoryczne, jak i właściwości prozdrowotne. Do celów spożywczych nadają się zarówno pseudoowoce, jak i płatki róż. Konfitury i nadzienia cukiernicze z płatków róż są cenione ze względu na niepowtarzalny smak. Zdarza się, że ze względów ekonomicznych są zastępowane przez aromatyzowane zapachem róży produkty, które mają zdecydowanie uboższy skład chemiczny.

Owoce dzikiej róży to doskonały surowiec do witaminizowania wyrobów mniej zasobnych w witaminę C. Jako produkt naturalny taka forma wzbogacania żywności znajduje większe uznanie konsumentów, niż jej syntetyczne odpowiedniki. Badania naukowe wykazały, że dodatek dzikiej różydo innych produktów powoduje zwiększenie zawartości substancji biologicznie czynnych  w sokach odtwarzanych z koncentratów.

Pseudoowoce dzikiej róży mogą być wykorzystane do produkcji wina, rozdrobnione i dosłodzone owoce, z dodatkiem soku z cytryny mogą służyć do wyrobu sosów do mięs, natomiast płatki do aromatyzowania syropów, octu, napojów i słodyczy oraz jako dodatek do sałatek, szarlotki i ciast z wiśniami. W formie kandyzowanej płatki róż mogą być używane do dekoracji wyrobów cukierniczych. Wodą różaną aromatyzuje się cukierki i napoje, a w celu poniesienia wartości prozdrowotnej niektórych produktów stosuje się posypkę witaminową z róży.

Wyciągi z owoców i olej z nasion dzikiej róży są szeroko wykorzystywane w przemyśle kosmetycznym i perfumeryjnym.

Oprac. Joanna Radziewicz

Literatura:

1. Czekalski M.: Dzikie róże. [W:] Ogólnopolska Konferencja Szkółkarska (11 ; 2007 ; Skierniewice) Problemy i perspektywy produkcji szkółkarskiej roślin ozdobnych: XI Ogólnopolska Konferencja Szkółkarska, Skierniewice, 20-21 lutego 2007 r. Skierniewice : Wydaw. ISiK, 2007.
2. Puczel U.: Dziko rosnące gatunki róży (Rosa L.) o znaczeniu ozdobnym, odżywczym i leczniczym. Biuletyn Naukowy 2000 nr 8, s. 301-307.
3. Cendrowski A., Kalisz S., Mitek M.: Właściwości i zastosowanie owoców róży w przetwórstwie spożywczym. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość 2012 nr 4(83), s. 24-31.
4. Kobus M., Pogorzelski E.: Owoce dzikiej róży – właściwości i kierunki wykorzystania. Przemysł Fermentacyjny i Owocowo-Warzywny 2008 nr 5, s. 19-21.

• Poprzedni artykuł