Park Narodowy „Bory Tucholskie”

Szczegóły

Kategoria: Ekologia i środowisko

Powstanie parku

Bory Tucholskie to ogromny kompleks leśny o powierzchni około 250 tys. ha, z czego Park Narodowy zajmuje niewielki (zaledwie 1,9 proc.) fragment ich zachodniej części. Na rozległej równinie sandrowej powstałej po ustąpieniu ostatniego zlodowacenia pierwotnym drzewostanem były lasy bukowo-sosnowe. Obecnie dominuje tu monokultura sosnowa, z enklawami grądów i lasów łęgowych. Krajobraz urozmaicają doliny rzek, jeziora rynnowe, torfowiska, pagórki morenowe oraz wydmy. Park Narodowy chroni niezwykle rzadki krajobraz jezior oligotroficznych, ulokowanych w polodowcowej dolinie Brdy.

Dbałość o zachowanie cennych pomników przyrody w Borach Tucholskich ma swoje wieloletnie tradycje. Na początku XIX wieku rozpoczęła się tutaj ścisła ochrona uroczyska Ziesbusch, która trwa aż do dnia dzisiejszego pod nazwą Cisy Staropolskie im. Leona Wyczółkowskiego w Wierzchlesie. Niezwykłą troską o zasoby naturalne tych terenów wykazał się Hugo Conwentz, który jako dyrektor Muzeum Przyrodniczego w Gdańsku, opisał i zinwentaryzował wiele cennych zabytków przyrody, uzasadniając przy tym potrzebę ich trwałej ochrony. Jego pracę kontynuował w okresie międzywojennym Adam Wodziczko.

Powstanie Parku Narodowego „Bory Tucholskie” w 1996 roku było zwieńczeniem wieloletnich starań miłośników przyrody. Nie wszystkie projekty zostały jednak w pełni zrealizowane. Planowano, bowiem włączenie w granicę Parku kilku obecnie istniejących lub od dawna planowanych rezerwatów przyrody: Struga Siedmiu Jezior, wraz z doliną rzeki Kulawy, dolina Brdy, dolina Wdy, okolice jeziora Wdzydze oraz rezerwat Cisy Staropolskie w Wierzchlesie.

Park Narodowy „Bory Tucholskie” o powierzchni 4613 ha wyodrębniono z Zaborskiego Parku Krajobrazowego, pełniącego dziś funkcję otuliny. Obejmuje on obszar tzw. Strugi Siedmiu Jezior i w całości podlega ochronie częściowej.

Środowisko wodne

Struga Siedmiu Jezior to niewielka rzeka (13,9 km) łącząca osiem jezior rynnowych: Ostrowite, Zielone, Jeleń, Bełczak, Główka, Płęsno, Skrzynka i Mielnica, stanowiąca jedno z osobliwości przyrodniczych Pojezierza Pomorskiego. Odprowadza ona swoje wody do Jeziora Charzykowskiego usytuowanego w otulinie Parku. Struga nie posiada naturalnych dopływów, a zasilanie podziemnie następuje poprzez rynny subglacyjne.

Jeziora należące do systemu Strugi Siedmiu Jezior, z wyjątkiem jeziora Ostrowitego, to jeziora eutroficzne, czyli o wodach żyznych, z dużą zawartością biogenów i substancji organicznych. Charakteryzują się one otwartą zlewnią i wyższym stopniem zbuforowania wód, co czyni ich ekosystemy bardziej odpornymi na wpływy zewnętrzne.

Struga siedmiu Jezior obfituje w wiele rzadkich gatunków roślin i zwierząt. Do najcenniejszych roślin należą: ramienice, wroniec widlasty, widłach torfowy, rosiczka okrągłolistna, kruszczyk rdzawoczerwony czy wyżyna czarna. Ciekawym zbiorowiskiem roślinnym występującym w strefie brzegowej jezior Ostrowie, Zielone i Jeleń jest szuwar kłociowy. Wśród osobliwości świata zwierząt wodnych na uwagę zasługują niektóre gatunki małży (szczeżuja wielka, szczeżuja spłaszczona, skójka gruboskorupowa). Warto zauważyć, że Struga jest zasiedlona przez zespół ryb złożony zarówno z gatunków reofilnych, jak i gatunków charakterystycznych dla stref ekotonalnych rzeka-jezioro. Jest to jedyne miejsce w Parku, gdzie wykształcił się stabilny układ ekologiczny, w którym żyją przedstawiciele bezkręgowców i kręgowców, typowych dla wód szybko płynących.

Jedną z najcenniejszych wartości przyrodniczych tych terenów są jeziora lobeliowe. Ich nazwa pochodzi od rosnącej na ich niezwykle czystych wodach rośliny – lobelii jeziornej. Są to zbiorniki dobrze dotlenione, miękkowodne, oligotroficzne o wyjątkowej przezroczystości i piaszczystym dnie. Położone są najczęściej na siedliskach borów sosnowych, borów mieszanych i kwaśnych buczyn, z których w niewielkiej ilości spływają kwasy humusowe, bardzo istotne w utrzymaniu właściwego pH zbiornika. Wody tych jezior zawierają niewielkie ilości związków mineralnych i wapnia. Szacuje się, że na terenie naszego kraju znajduje się 178 jezior lobeliowych, zlokalizowanych przede wszystkim na Pojezierzu Pomorskim, w Borach Tucholskich, na Równinie Charzykowskiej i Pojezierzu Kaszubskim. Ze względu na oligotroficzne warunki siedliskowe, różnorodność gatunkowa roślin naczyniowych w tych zbiornikach jest nieduża. Występują tutaj przedstawiciele wielu bardzo rzadkich gatunków roślin, takich jak: porybin jeziorny, bieżyca jednokwiatowa, elisma wodna, jeżogłówka pokrewna, sit drobny oraz porastająca dno ramienica delikatna i torfowiec ząbkowany.

Na terenie Parku Narodowego „Bory Tucholskie” znajdują się także jeziora dystroficzne, charakteryzujące się dużym niedoborem substancji mineralnych oraz obecnością w ich wodach znacznych ilości kwasów humusowych, które nadają im specyficzną brunatną barwę i odczyn kwaśny. Od płytkich brzegów tych jezior nasuwa się na taflę wodną pływający pas torfowców. Po jej całkowitym zarośnięciu powstaje torfowisko wysokie. Do najciekawszych rzadkich gatunków roślin wodnych występujących w tych zbiornikach można zaliczyć: grążel drobny, relikt glacjalny i nadwodnik naprzeciwlistny. Przybrzeżna roślinność ma charakter torfowiskowy i składa się głównie z torfowców, turzyc, np.: turzycy bagiennej, oraz krzewinek z rodziny wrzosowatych, takich jak żurawina błotna, modrzewnica zwyczajna czy wrzos zwyczajny.

Świat roślin

Park Narodowy „Bory Tucholskie” w 79 proc. składa się z lasów, z czego aż 98 proc. zajmują siedliska borowe z sosną. Cechuje je duże bogactwo florystyczne (aż 77 gatunków jest objętych ochroną) i faunistyczne. Drzewostany sosnowe wraz z niewielką domieszką świerka pochodzą z nasadzeń i stanowią pozostałość prowadzonej wcześniej gospodarki leśnej. Oprócz najpopularniejszego świeżego boru sosnowego nieduże obszary zajmuje także bór sosnowy suchy i bór bagienny. Tutejsze lasy obfitują w wiele cennych gatunków mszaków (181 gatunków), grzybów (około 315 gatunków) i porostów (około 231 gatunków).

O dużym stopniu naturalności szaty roślinnej tego terenu świadczy znaczna ilość reliktów polodowcowych, takich jak: trzcinnik prosty, turzyca strunowa, fiołek torfowy, skalnica torfowiskowa, zimoziół północny, gwiazdnica grubolistna, żurawina drobnolistkowa, bażyna czarna czy grążel drobny. Większość z nich rośnie na mokradłach wzdłuż brzegów jezior i rzek lub na śródleśnych torfowiskach w obniżeniach terenu. Wokół Strugi Siedmiu Jezior występują stanowiska kilku rzadkich roślin: rosiczki okrągłolistnej, widłaka wrońca, zimoziołu północnego i storczyków. Jednak najcenniejszymi składnikami tutejszej flory są gatunki związane z krystalicznie czystymi wodami jezior lobeliowych. Należą do nich lobelia jeziorna i poryblin jeziorny. Wśród śródleśnych akwenów są też przykłady zbiorników zarastających torfowym kożuchem, jak niewielkie jeziorko Kacze i Rybie Oko, Kociołek czy Błotko. Na taflach takich zbiorników można zobaczyć kwiaty pływających grążeli żółtych i grzebieni białych.

Świat zwierząt

Świat zwierząt bezkręgowych występujących na terenie Parku Narodowego jest ciągle niedostatecznie poznany, a mimo to zachwyca swoją różnorodnością. Rzeki, jeziora i torfowiska zasiedla bogata fauna owadów. Należą do nich m.in. drapieżne ważki, które ze względu na swoją wielkość, barwę oraz dość widowiskowe zachowanie przyciągają uwagę wielu miłośników przyrody. Można wśród nich wymienić: straszkę północną, trzeplę zieloną, zalotkę białoczelną czy zalotkę większą. Zbiorniki wodne zasiedlają także mięczaki, w tym gatunki chronione, ginące i zagrożone, m.in.: szczeżuja wielka czy szczeżuja spłaszczona. Ciekawie przedstawia się także fauna małży z rodziny Sphaeriidae. Za szczególnie istotne należy uznać występowanie gatunków reliktowych: Pisidium conventus i Pisidium lilljeborgii, które występują tylko w wyjątkowo czystych zbiornikach. Na obszarze Parku oraz w jego otulinie zarejestrowano około 100 gatunków pszczół, z których 22 można uznać na unikatowe z faunistycznego punktu widzenia. W grupie tej znajduje się 13 gatunków trzmieli, w tym trzmiel wrzosowiskowy, wąskopasy i wielki. Pośród 900 gatunków owadów urodą wyróżniają się motyle paź królowej i mieniak tęczowiec, podlegające ochronie prawnej. Lasom sosnowym najbardziej zagrażają szkodniki brunatnica mniszka i barczatka sosnówka, które jednak przy zachowanej równowadze biologicznej nie wyrządzają większych szkód w drzewostanach.

Rzeki i jeziora Parku Narodowego „Bory Tucholskie” obfitują w ryby. Ochronie ścisłej podlegają koza i różanka. Ponadto występują tutaj: płoć, okoń, węgorz, pstrąg, szczupak, sum, lin, karp, miętus, sieja, sandacz, sielawa, lipień i lin. Wody zamieszkują też bezżuchwowce – minogi rzeczny i strumieniowy.

Na terenie Parku stwierdzono obecność 11 gatunków płazów, wśród których do rzadkich należą: traszka grzebieniasta, ropucha paskówka i rzekotka drzewna. Poza tym można tu spotkać ropuchę szarą i zieloną, traszkę zwyczajną, kumaka nizinnego, żabę śmieszkę, żabę wodną, żabę trawną i moczarową. Nie brakuje tu również gadów typowych dla nizinnych obszarów Polski. Żyją tu: padalec zwyczajny, jaszczurka zwinka, jaszczurka żyworodna, zaskroniec i żmija zygzakowata.

Podczas inwentaryzacji ptaków lęgowych, przelotnych i zalatujących na terenie Parku Narodowego „Bory Tucholskie” stwierdzono obecność 100 gatunków, z czego większość (85 gatunków) jest objętych ścisłą ochroną. Można tu spotkać m.in: puchacza, bielika, bociana czarnego, bączka, płaskonosa, żurawia, trzmielojada, myszołowa, puszczyka czy czaplę siwą.

Park Narodowy „Bory Tucholskie” z punktu widzenia wymagań środowiskowych ssaków pozornie nie wydaje się oferować zbyt zróżnicowanych warunków przyrodniczych, bowiem aż 85 proc. powierzchni zajmują tutaj lasy, głównie bory sosnowe. Znaczącą rolę dla bogactwa gatunkowego fauny mają zbiorniki i cieki wodne oraz inne środowiska leśne i różnego rodzaju tereny otwarte. Na obszarze Parku zanotowano występowanie 37 gatunków ssaków, do których należą m.in.: jeleń, daniel, sarna, dzik, borsuk, lis, kuna, wydra europejska, zając i ryjówka malutka. Na uwagę zasługują też nietoperze, a szczególnie podlegający ścisłej ochronie borowiec wielki.

Zabytki i turystyka

W Borach Tucholskich znakomicie zachowały się pamiątki po dawnych mieszkańcach zasiedlających niegdyś te tereny. Pierwsze ślady pobytu człowieka na tych ziemiach pochodzą sprzed 2500 lat. Są to cmentarzyska Gotów, wśród których najbliżej Parku znajduje się cmentarzysko Leśnie usytuowane w pobliżu miasteczka Brusy. Zgaduje się tutaj jeden z najstarszych i najbardziej oryginalnych drewnianych kościołów kaszubskich, z nietypową dla architektury sakralnej kaszub wieżą izbicową.

Odwiedzając te tereny warto też zwiedzić Chojnice. Najcenniejszymi zabytkami tego miasta są: gotycki kościół farny, gotycka Brama Człuchowska, która obecnie jest siedzibą Muzeum Historyczno-Etnograficznego oraz barakowy zespół kolegium jezuickiego.

Na terenie Kaszubskiego Parku Etnograficznego we Wdzydzach Kiszewskich zachowały się zabytkowe wiatraki z Brus i Jeżewnicy oraz zabytkowy kościół ze wsi Swornegacie.

W Borach Tucholskich warto też zobaczyć zabytki budownictwa wodnego, jak system hydrotechniczny Wielkiego Kanału Brdy czy XIX-wieczny akwedukt w Fojutowie wzorowany na konstrukcjach rzymskich, będący skrzyżowaniem Kanału Brdy z wodami Czerskiej Strugi.

Park Narodowy „Bory Tucholskie” jest idealnym miejscem dla grzybiarzy, kajakarzy, amatorów pieszych wędrówek i wycieczek rowerowych oraz wszystkich szukających ciszy i spokoju. Przez jego obszar przebiegają cztery szlaki piesze: czerwony (fragment „Szlaku kaszubskiego im. Juliana Rydzkowskiego), niebieski (fragment niebieskiego „Szlaku Brdy”), zielony (fragment szlaku zielonego – j. Małe i Wielkie Gacno, dąb „Bartuś”, Struga Siedmiu Jezior od j. Płęsno do j. Ostrowie) i czarny (łącznikowy). Obszar Parku znakomicie nadaje się także do turystyki rowerowej, trasy dla rowerzystów pokrywają się częściowo ze szlakami pieszymi. Wytyczono tu także trzy ścieżki przyrodniczo-dydaktyczne: „Piła Młyn” (niebieska), Łąki Józefowskie (czerwona) i „Wokół jeziora lobeliowego Wielkie Gacno” (zielona) oraz ścieżkę botaniczną w południowej części jeziora Charzykowskiego. Z kolei na północno-wschodnim brzegu tego zbiornika umiejscowiony jest punkt widokowy, z którego można podziwiać panoramę jeziora i jego dwóch wysp: Bachowskiej (zwaną też Wyspą Miłości dla Zaawansowanych) oraz Miłości dla Początkujących, na której w okresie międzywojennym działała kawiarnia, odbywały się wieczorki taneczne oraz ogniska. Cieszyła się ona ogromnym zainteresowaniem wśród zakochanych (stąd jej nazwa).

Oprac. Joanna Radziewicz

Literatura:

1. Karolczuk-Kędzierska, M.: Atlas Parków Narodowych. Kraków : "Kluszczyński", [2007].
2. Bilińska, A.: Polskie parki narodowe i rezerwaty przyrody: albumowy przewodnik. Katowice; Chorzów: „Videograf II", 2006.
3. Fabijański, P.: Parki narodowe: [osobliwości przyrodnicze, rzadkie rośliny i zwierzęta, urokliwe zakątki, dzikie ostępy]. Poznań: Podsiedlik-Raniowski i Ska, [2000].
4. Park Narodowy Bory Tucholskie: stan poznania przyrody na tle kompleksu leśnego Bory Tucholskie / red. Józef Banaszak i Kazimierz Tobolski. Wyd. 2. Bydgoszcz: Wydaw. AB, 2000.

• Następny artykuł