Maria Antonina Czaplicka – badaczka ludów syberyjskich

Szczegóły

Kategoria: Świat kobiet

Maria Czaplicka, córka Feliksa Czaplickiego herbu Lubicz i Marii z domu Zawiszy urodziła się w Warszawie 25 października 1884 roku. W latach 1894-1902 uczyła się na pensji Anny Jasieńskiej w Warszawie. Po skończeniu szkoły brała udział w kursach metodyki Anieli Szycówny, które miały ją przygotować do zawodu nauczycielki. Prowadziła też grupę tajnego nauczania dla dzieci z rodzin robotniczych. Swoje zainteresowania naukowe rozwijała na zajęciach Latającego Uniwersytetu.

W 1904 roku rodzina Czaplickich przeniosła się na dwa lata do Lipawy (obecnie Łotwa), gdzie ojciec dostał lepiej płatną posadę. Maria zdała maturę w tamtejszym męskim gimnazjum, a także - egzamin nauczycielski z geografii, potrzebny do wykonywania zawodu. Zarabiała na życie udzielając lekcji języka polskiego. Po powrocie do Warszawy w 1906 roku rozpoczęła pracę jako nauczycielka na pensji Zofii Łabusiewiczówny. W czasie wakacji dorabiała jako korepetytorka ziemiańskich dzieci lub dama do towarzystwa. Jednocześnie nie porzuciła swoich ambicji naukowych i uczestniczyła w zajęciach Towarzystwa Kursów Naukowych w sekcji matematyczno-przyrodniczej. Pełniła tam również funkcję sekretarki. W 1908 Rada Naukowa TKN wyróżniła ją za prace seminaryjne z dziedziny antropologii (przez co wtedy rozumiano antropologię fizyczną).

Maria Czaplicka udzielała się społecznie pracując w Uniwersytecie dla Wszystkich i w Towarzystwie Kultury Polskiej. Działalność obu tych instytucji była skierowana na edukację środowiska robotniczego oraz akcje pomocowe. W 1910 roku otrzymała stypendium Kasy im. Mianowskiego, które pozwoliło jej kontynuować naukę w Wielkiej Brytanii. Rozpoczęła studia w słynnej London School of Economics and Political Science, a następnie przeniosła się do Oksfordu, gdzie zapisała się na roczny kurs w Szkole Antropologii. Tam dostała się pod skrzydła Roberta Maretta, który ukierunkował jej zainteresowania badawcze w stronę Syberii. Owocem tej pracy była monografia Aboriginal Siberia. A Study in Social Anthropology, która prezentowała ówczesny stan wiedzy na temat ludów syberyjskich.

W 1915 roku udało jej się zorganizować ekspedycję na Syberię w celu zbadania społecznej i fizycznej antropologii Tunguzów (Ewenków) oraz zebrania kolekcji etnograficznej dla Muzeum Pitta Riversa w Londynie. W rocznej wyprawie towarzyszyły jej początkowo trzy osoby, potem kontynuowała ją tylko ze studentem Henrym Hallem.

Książka Mój rok na Syberii prezentuje opis wyprawy i prowadzonych tam badań.  Ważnym elementem odróżniającym tę publikację od podobnych tekstów naukowych ówczesnych antropologów jest wprowadzenie elementu refleksyjności do narracji etnograficznej. Autorka pisze w pierwszej osobie o swoich przeżyciach i przygodach, dzieli się opiniami i dokonuje własnych interpretacji. Często jest autoironiczna. Bardzo ciekawe opisuje doświadczenia prowadzonych przez jej ekspedycję badań terenowych: ich codzienność, trudy i uciążliwości. Znajdują się tam relacje dotyczące sposobów pozyskiwania przez badaczkę informacji etnograficznych, eksponatów do swej kolekcji, wykorzystywanych przez nią metod nakłaniających ludzi do rozmowy, czy rozwiązań w zakresie dokonywania pomiarów antropometrycznych.

Maria Czaplicka odbierała kulturę jako cechę charakteryzującą całą ludzkość, choć w różnym stopniu.  Z kolei podkreślany przez nią wpływ środowiska na zwyczaje i zachowanie tubylców odzwierciedlał jej skłonność do antropogeografii. W podejściu do religii widoczny był wpływ Roberta Mareta. Badaczka ujmowała  bowiem zjawiska religijne dość szeroko: nie tylko jako wiarę w istoty nadprzyrodzone, ale także zwracanie się w momentach kryzysowych do tego, co nieziemskie. Posługiwała się esencjalistycznym pojęciem rasy charakterystycznym dla antropologii w owym czasie, według którego rasy ludzkie charakteryzują się specyficznymi właściwościami biologicznymi (widocznymi w wyglądzie zewnętrznym) oraz psychicznymi i intelektualnymi, które są dziedziczone.

Mój rok na Syberii  to przede wszystkim książka o Syberii. Posiada cechy literatury podróżniczej, a równocześnie stanowi bogaty materiał etnograficzny, zdobyty w wyniku kwerendy archiwalnej, wywiadów i własnych obserwacji. Maria Czaplicka dużo uwagi poświęca cechom geograficznym i przyrodniczym obszaru, na którym prowadziła badania. Opisywała surowy klimat i wiążące się z nim zagrożenia, jak dramatyczny moment przeżycia purgi (burzy śnieżnej) na otwartym płaskowyżu tundry Tunguzów limpijskich.

Badania w tundrze stanowiły dla badaczki znakomitą okazję do analizy złożoności lokalnego systemu społecznego. Przede wszystkim dostrzegała zróżnicowanie wewnętrzne struktury – mieszkańcami byli zarówno tubylcy, jak i osiedleńcy czy zesłańcy, którzy stali się częścią lokalnej społeczności oraz ludzie, którzy osiedlili się na Syberii by wykorzystać jej potencjał ekonomiczny. Maria Czaplicka przedstawiała zjawiska, które dotychczas nie były brane pod uwagę przez innych antropologów. Dostrzegała przymusową asymilację ludności do kultury dominującej, dyfuzję religijną, eksploatację ekonomiczną. 

Po powrocie do Wielkiej Brytanii w 1916 roku była bardzo aktywna.  Jeździła z odczytami o swojej ekspedycji, a także o Polsce. Wystąpienia rozpoczęła od środowisk kobiecych. Wygłosiła referat „Przyszłość i teraźniejszość Polski” dla Women’s Freedom League. Została zaproszona do klubu „The Lyceum” na „Women Exploreres Dinner”. Potem jeździła z wykładami do Liverpoolu i Shefield, dla LSE wygłosiła cykl odczytów o Polsce, a w klubie „The Lyceum”, Instytucie Imperialnym i anglikańskim Women’s Institute - o Syberii. Napisała kilka artykułów dla rosyjskiego suplementu „Times’a”. Wreszcie otrzymała propozycję objęcia stanowiska Dudley’a Buxtona, który został powołany do armii, w Uniwersytecie w Oksfordzie . Dwa razy w tygodniu wykładała też etnologię w Muzeum Historii Naturalnej. Tę działalność dydaktyczną prowadziła do 1919 roku, kiedy to musiała zwolnić posadę, ponieważ wrócił z wojny wykładowca, którego miejsce zajęła. Była pierwszą wykładowczynią antropologii, a także jedyną kobietą, która wówczas pracowała w tym charakterze w Uniwersytecie Oksfordzkim. Jednocześnie do końca wojny kontynuowała swe objazdowe tury z odczytami o Syberii, pisywała publicystyczne artykuły w związku z rewolucją lutową w Rosji, brała udział w dyskusjach na temat Ligii Narodów, opracowywała tajne raporty dla Historycznej Sekcji Foreign Office.

Po zakończeniu wojny brała aktywny udział w walce z wrogą Polsce propagandą, która wtedy dominowała w brytyjskiej prasie. Pisała artykuły, a także wystąpiła z odczytem na spotkaniu Królewskiego Towarzystwa Geograficznego. Uczestniczyła również w zjeździe sufrażystek.

Pod koniec 1919 roku wyjechała w długo planowaną podróż do Stanów Zjednoczonych. Na początek miała zapewnioną trasę odczytową i zaproszenia od Uniwersytetu Columbia, Uniwersyteckiego Muzeum w Filadelfii, Brooklińskiego Instytutu Nauk i Sztuk oraz Ligi Edukacji Politycznej w Nowym Jorku. Jej wykłady dotyczyły problematyki syberyjskiej, polskiej, rosyjskiej i tureckiej. Spotykała się też z polskimi emigrantami. Następnie wyjechała do Bristolu, gdzie na tamtejszym uniwersytecie objęła nowo utworzone stanowisko wykładowczyni antropologii. Planowała zorganizowanie w Bristolu wielkiego centrum antropologicznego. Ośrodki badawcze miały zostać utworzone w Afryce, Azji i na innych kontynentach. Zbierała materiały do nowych tematów, np. Sztuka człowieka prehistorycznego, współczesnego dzikiego i europejskich dzieci czy Przeżytki starych zwyczajów ślubnych wśród polskich i rosyjskich chłopów. Starała się o stypendium podróżnicze Alberta Kah-na na Uniwersytecie Londyńskim.

Niestety, nieustabilizowana sytuacja zawodowa Marii Czaplickiej, kłopoty finansowe i niepowodzenia w życiu osobistym doprowadziły ją do tragicznej decyzji o zakończeniu życia. 27 maja 1921 roku popełniła samobójstwo w swym mieszkaniu w Bristolu, zażywając chlorek rtęci. W testamencie sporządzonym kilka miesięcy wcześniej prosiła, aby ją pochować w Oksfordzie, a manuskrypt jej syberyjskiego raportu oraz pozostałe materiały wysłać Henry’emu Hallowi do dokończenia. Maria Czaplicka została pochowana na oksfordzkim cmentarzu Wolvercote.

Oprac. Joanna Radziewicz

Literatura:

1. Kubica G.: Maria Czaplicka i jej syberyjska wyprawa, [W:] M. Czaplicka, Mój rok na Syberii, tłum. Hanna Kossak-Nowocień, Muzeum Etnograficzne w Toruniu 2013, s. 7-41.
2. Banaszkiewicz, M.: Antropolog wobec odmienności kulturowej i przyrodniczej. Refleksje Marii Czaplickiej z ekspedycji syberyjskiej. Studia Etnologiczne i Antropologiczne T.17 2017, s. 32-46.
3. Kubica G.: Maria Czaplicka – warszawska emancypantka w centrum brytyjskiej antropologii. Zeszyty Etnologii Wrocławskiej nr 2014/1(20), s. 13-27.