Anna Jabłonowska – reformatorka gospodarstwa wiejskiego

Szczegóły

Kategoria: Kobiety Polskiej Wsi - portrety

Anna Paulina z Sapiehów księżna Jabłonowska urodziła się w 1728 roku. Była najstarszą córką Kazimierza Karola Sapiehy, starosty oniksztyńskiego i wołpińskiego – generała artylerii litewskiej oraz Karoliny z Radziwiłłów, kanclerzanki litewskiej. W młodym wieku wyszła za mąż za dużo starszego od siebie Jana Kajetana Jabłonowskiego, który zmarł w 1764 roku, pozostawiając ogromną, ale bardzo zadłużoną fortunę i zdewastowany majątek. Młoda wdowa stała się posiadaczką dóbr książęcych, obejmujących klucze: siemiatycki, kocki i wysocki, dobra wołyńskie, strzelińskie, kukizowskie, mariampolskie i jezupolskie oraz pomniejsze, na które składało się 11 miast, 107 wsi, w tym 24 folwarki. Przez 36 lat prowadziła intensywną działalność społeczno-gospodarczą w dobrach książęcych na Podlasiu, Wołyniu i innych częściach dawnej Rzeczypospolitej.

Będąc w tak trudnym położeniu, z niezwykłą energią przystąpiła do ciężkiej pracy, mającej na celu rozwój ekonomiczny podupadłych włości. Próbowała swoich sił na różnych polach aktywności, główny nacisk koncentrując na sprawach rolnictwa, dysponowała bowiem ogromnymi obszarami ziemi i darmową pańszczyźnianą siłą roboczą. Pewnym utrudnieniem w realizacji powziętych przez nią planów był niski poziom agrotechniki i mało wydajna praca chłopów. Wyjściem z sytuacji miały być zmianyw zarządzaniu i nowe regulacje stosunków z włościanami.

Anna Jabłonowska wniosła znaczny wkład w tworzenie naukowej, przyrodniczej podbudowy do stosowanych wówczas metod gospodarki rolno-hodowlanej. Zamiłowanie do nauki i dążenie do poznawania nowych zdobyczy kultury Zachodu przyczyniły się do stworzenia w jej dobrach na Podlasiu, Siemiatyczach ogromnej biblioteki i gabinetu historii naturalnej. Księżna posiadała wiedzę z zakresu gleboznawstwa, znała się na jakości gleby, sposobach jej nawożenia, dostosowaniu upraw do konkretnego rodzaju podłoża. Upowszechniła nowe gatunki roślin – koniczynę, wykę, lucernę, ziemniaki, lepszą odmianę trawy. Sprowadziła do kraju nasiona owsa duńskiego czy żyta egipskiego. Być może nie były to zmiany rewolucyjne, ale dzięki powziętym przez dziedziczkę wysiłkom udało się podnieść poziom gospodarowania i uzyskać dobre plony.

Księżna Jabłonowska dużą wagę przykładała do rozwoju hodowli. Zabiegała by jej inwentarz był doborowy. W tym celu sprowadzała z zagranicy specjalne rasy krów, owiec i trzody chlewnej. Duży nacisk kładła naracjonalne odżywianie i właściwą opiekę nad zwierzętami. Dokonała istotnego postępu w zakresie zapobiegania i leczenia chorób zwierząt gospodarskich. Dbała też o ich staranne utrzymanie i higienę. Rozwijała hodowlę owiec, ponieważ rosło wówczas zapotrzebowanie na wełnę oraz trzody chlewnej. W pracy hodowlanej wykorzystywała nowoczesne techniki skarmiania zwierząt.

Podczas gdy większość gospodarzy nie radziło sobie z problemem właściwego przechowywania płodów rolnych, księżna Anna Jabłonowska budowała „lodownie”, spiżarnie i magazyny. Jednak największą jej pasją było ogrodnictwo. Owocem tych zainteresowań była wydana w 1780 roku książka Porządek robót miesięcznych ogrodnika, wzorowana na dziele Richarda Bradley’a,  obejmująca właściwy kalendarz ogrodniczy, rozmaite wywody z zakresu sztuki ogrodniczej, praktyczne porady i wskazówki. W pracy tej zadziwia ogromna ilość gatunków roślin, szczególnie odmian warzyw. Nowatorski charakter ma zwłaszcza część dotycząca budowania i urządzania inspektów. Porządek robót miesięcznych ogrodnika nie miał jednak większego znaczenia praktycznego. Część rad i zaleceń nie była bowiem dostosowana po polskich warunków klimatycznych.

Podstawowym dziełem Anny Jabłonowskiej były Ustawy powszechne dla dóbr moich rządców, który miało pełnić rolę poradnika dlaadministratorów dóbr książęcych. Jednak praca ta zyskała znaczenie daleko wykraczające poza zamierzone ramy i była pilnie studiowana przez liczne grono zainteresowanych prowadzeniem gospodarstwa wiejskiego. Opisała w niej zasady organizacji zarówno dworu, jak i kancelarii, wskazała na obowiązki różnych urzędników gospodarczych, podała przepisy o uprawie pól, siewach, żniwach, leśnictwie, bartnictwie i łowiectwie. Przedstawiła swojepoglądy na temat własności i majątku włościan, obowiązków chłopskich i instytucji wiejskich. Dużo uwagi poświęciła również sprawom społecznym wsi, a nawet sama starała się wprowadzić w życie pewne rozwiązania w tym zakresie, jak kasy wiejskie.

Księżna doskonale rozumiała znaczenie przemysłu nie tylko dla własnych dóbr, ale i dla całego kraju, dlatego starała się o rozwinięcie różnych jego gałęzi w swoich posiadłościach.Duże znaczenie miało dla niej przetwórstwo, zwłaszcza browarnictwo i gorzelnictwo, przerób drewna, przędzalnictwo i tkactwo, młynarstwo oraz produkcja oleju. Największe zyski czerpała z propinacji, a w szczególności z browarów piwnych. Bardzo dbała o jakość firmowanych przez nią trunków. Dużą wagę przykładała do jakości surowca, higieny podczas procesu wytwarzania, przestrzegania wyznaczonych norm, odpowiedni nadzór, bezpieczeństwo przeciwpożarowe i trzeźwość personelu.

Wielkim bogactwem w dobrach książęcych były lasy, które zgodnie  z zarządzeniami eksploatowano intensywnie, ale nie rabunkowo, kładąc nacisk na porządek przestrzenny i zabiegi odnowieniowe, a szczególnie siew. Pozyskane drewno wykorzystywano do wznoszenia różnego rodzaju budowli, wyrobu sprzętu gospodarskiego, mebli, narzędzi i elementów wyposażenia wnętrz. Z pozyskanego surowca wytwarzano również węgiel drzewny, potaż, smołę, dziegieć oraz stępki do szkut i wręgi do łodzi.

Ważnym działem wytwórczości było przędzalnictwo i tkactwo. Surowce przeznaczone na ten cel były pozyskiwane z środków własnych. Ich obróbką zajmowały się chłopki, w ramach powinności pańszczyźnianych. Księżna zatrudniała też tkaczy zawodowych. Z inicjatywy dworu budowano domy do suszenia lnu i konopi. Znaczne dochody przynosiło młynarstwo. Zajęciem chałupniczym było tłoczenie olejów, których używano do celów jadalnych i gospodarczych.

Anna Jabłonowska w swojej działalności główny nacisk kładła na rozwój rolnictwa i przetwórstwa, chociaż doskonale zdawała sobie sprawę, że dziedziny te łączą się z innymi działami gospodarki, jak handel i przemysł. Starała się także zatem pobudzać ich rozwój na terenie swoich posiadłości. W przeciwieństwie do wielu polskich magnatów, którzy zakładali manufaktury towarów luksusowych, księżna inwestowała w fabryki wyrobów pierwszej potrzeby. Uzasadniała to w następujący sposób: „W narodzie naszym, w którym handel wewnętrzny bardziej ieszcze iak zewnętrzny szczególniejszego potrzebuie wsparcia y zachęty, myślić nie powinniśmy o zakładaniu fabryk galonów, adami-tów, atłasów i koronek”. Zgodnie z tym założeniem budowała hamernie (kuźnice wytwarzające narzędzia rolnicze), cegielnie, piece wapienne oraz majdany saletrzane.

Wojewodzina angażowała się także w rozwój handlu, kładąc szczególny nacisk na uporządkowanie jego stanu formalno-prawnego, w majątkach którymi zarządzała. W tym celu przygotowała wiele ustaw, m.in. rozporządzenie dotyczące opłat targowych pobieranych od kupców, które na skutek trudności formalnych z czasem zostało zniesione oraz przepisy regulujące ceny towarów, zwłaszcza tych odbiegających od taksy wojewódzkiej. Największe sukcesy udało się uzyskać w zakresie handlu zbożem, piwem i wódką. Na terenie  jej dóbr sprzedawano również nadwyżki płodów rolnych i drewno. W handlu jarmarcznym znaczny udział miały artykuły spożywcze oraz sprzęty domowe i gospodarskie. Anna Jabłońska przejawiała inicjatywę zarówno w handlu wewnętrznym, jak i zagranicznym. Dzięki jej staraniom,Siemiatycze zyskały statut ważnego ośrodka handlu i przemysłu na Podlasiu. Na rynku tego miasta wybudowano okazały dwupiętrowy ratusz, w którym znajdowała się władz miejskich oraz centrum handlowe ze 100 sklepami. Powstało wiele murowanych domów. W 1775 roku  było ich blisko 300. Wzniesiono szpital, oddany pod opiekę sióstr miłosierdzia, instytut położniczy i odnowiono kościół, wybudowany przez Michała Sapiehę. Dzięki jej inicjatywie powstał w Siemiatyczach wspaniały pałac otoczony parkiem, sadem i ogrodem warzywnym. Księżna dokonała również radykalnej przebudowy Kocka.

Niezbędnym warunkiem właściwego funkcjonowania gospodarki w majątkach książęcych była odpowiednia infrastruktura, której podstawę stanowiły drogi, mosty i groble. Za ich rozbudowę i utrzymanie odpowiedzialna była administracja dworska, natomiast koszty były dzielone pomiędzy mieszkańców a dwór. Roboty wykonywano w ramach obowiązku szarwarcznego. Główny trakt stanowił tzw. „gościniec warszawski”  przebiegający z Siemiatycz aż do granicy z Rosją. Ponadto budowano i utrzymywano drogi z poszczególnych miast do wsi. Opiekę nad drogami wiejskimi powierzono odcinkami kolejnym gospodarzom.

Anna Jabłonowska przeprowadziła szereg ważnych reform, usprawniła administrację i zarządzanie dobrami, inwestowała w rolnictwo, przemysł i handel oraz podniosła poziom agrotechniki. Nie ulega wątpliwości, że kilkadziesiąt lat jej ciężkiej pracy przyniosło dobre efekty gospodarcze. Jednak braki finansowe, z którymi borykała się od początku swojej działalności, były pokrywane przez coraz to nowe pożyczki. Pomimo usilnych prób ratowania majątku, rosnące zadłużenie doprowadziło do katastrofy materialnej dóbr, które zostały przejęte przez bank.

Analizując działalność Anny Jabłonowskiej można dostrzec połowiczność jej reformatorskich zamierzeń.Nie przewidywała żadnych działań zmierzających do podniesienia kwalifikacji zawodowych chłopów czy poziomu ich edukacji. Zmniejszając pańszczyznę zapewniła jednak tej grupie społecznej większą stabilizację finansową. W jej działaniach dominowała myśl mikroekonomiczna, nie zaś globalna. Doszukać się w nich można zaczątków nowoczesnej myśli organizacyjnej, podstaw naukowych agronomii, ergonomii pracy, prawa pracy, a nawet przepisów bhp. Podejmując poszczególne decyzje księżna kierowała się zarówno wiedzą praktyczną pozyskaną od swoich współpracowników, jak i teoteryczną opartą na bogatej literaturze krajowej i zagranicznej. Pomimo wszystkich przytoczonych wcześniej zastrzeżeń, jej poglądy i reformy miały charakter postępowy w stosunku do panujących wówczas przekonań i zachowań szlachty i magnaterii.

Księżna Anna Jabłonowska zmarła 7 lutego 1800 roku w Ostrogu i została pochowana w podziemiach tamtejszego kościoła.

Oprac. Joanna Radziewicz

Literatura:

1. Polski Słownik Biograficzny 1963 t. 10/2 z. 45, s. 210-212.
2. Skodlarski J.: Działalność gospodarcza księżnej Anny Jabłonowskiej (1728–1800). Zeszyty Wiejskie, 2012 t. 17, s. 53-66.
3. Żabko-Potopowicz A.: Pionierzy postępu w rolnictwie polskim. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1977.