Rok rzeki Wisły 2017
- Szczegóły
- Kategoria: Ekologia i środowisko
Rok Rzeki Wisły 2017
Wisła, nazywana Królową Polskich Rzek to symbol polskości, nasze naturalne i historyczno-kulturowe dziedzictwo. Ta wyjątkowa rzeka, która przez stulecia była poddawana ingerencji natury i człowieka, wciąż stanowi dla nas wyzwanie. Wymaga zrównoważonego rozwoju, przemyślanej strategii oraz odważnych, perspektywicznych działań. W 550. rocznicę pierwszego wolnego flisu Sejm Rzeczypospolitej Polskiej podjął uchwałę o ustanowieniu roku 2017 Rokiem Rzeki Wisły.
Wisła i jej przebieg
Wisła (łac. Vistula) to najdłuższa rzeka Polski, uchodząca do Morza Bałtyckiego. Jej długość wynosi 1047 km, średnioroczny przepływ w odcinku ujściowym kształtuje się na poziomie 1080 m³/s, natomiast powierzchnia dorzecza to 194,4 tys. km2, z czego 168,7 tys. km2 znajduje się na terenie Polski, a pozostałe 25,7 tys. km2 - na terytorium naszych wschodnich sąsiadów. Najwyższy punkt dorzecza leży na wysokości 2655 m n.p.m. (szczyt Gerlach w Tatrach).
Źródła rzeki znajdują się w południowej Polsce, na wysokości 1107 m n.p.m. (Czarna Wisełka) i 1080 m n.p.m. (Biała Wisełka), na zachodnim stoku Baraniej Góry w Beskidzie Śląskim. W ujęciu geograficznym Wisła ma dwa potoki źródłowe: Białą Wisełkę i Czarną Wisełkę, natomiast w sensie hydrologicznym rzeka zaczyna się w miejscu połączenia potoku Malinka z potokiem Wisełka powstałym z połączenia Białej i Czarnej Wisełki uchodzących do Jeziora Czerniańskiego. Górny odcinek Wisły aż do ujścia Przemszy nosi nazwę Małej Wisły.
Podział biegu rzeki Wisły:
- bieg górny – od źródeł do Zawichostu (poniżej ujścia Sanu)
- bieg środkowy – od Zawichostu do ujścia Narwi (operacyjnie często przyjmuje się do stopnia wodnego Włocławek)
- bieg dolny – od ujścia Narwi (lub od stopnia wodnego Włocławek) do ujścia (Zatoka Gdańska).
W miejscowości Biała Góra około 50 km od ujścia, rozdzielając się na dwa ramiona Leniwka (lewe) i Nogat (prawe), Wisła tworzy deltę, zwaną Żuławami. Kolejne ramię zwane Szkarpawa oddziela się od Leniwki w kierunku wschodnim, w miejscu noszącym obecnie nazwę Gdańska Głowa, natomiast ramię Martwa Wisła tworzy się w miejscowości Przegalina.
Kilka słów o nazwie Wisła…
Pierwsze zachowane na piśmie ślady nazwy „Wisła” pochodzą sprzed 2000 lat. Pierwsza wzmianka spisana po łacinie jest datowana na 7–5 rok p.n.e. i znajduje się na mapie Marka Agrypy oraz jest opisana jako Vistla w „Historii naturalnej” Pliniusza Starszego.
Termin „Wisła” powstał z połączenia dwóch sylab vi- (płynąca woda) i –stla (rozpostarta, rozlana). W kolejnych stuleciach nazwa ulegała rozmaitym modyfikacjom. Używano słów Vistula, Visculus, Vistillus. Wincenty Kadłubek opisywał Wisłę używając terminu Vandalus, od imienia Wandy, a tę od wyrazu vanduo, oznaczającą w języku litewskim wodę. Natomiast Jan Długosz nazywał ją „rzeką Białą”.
Współczesna spolszczona nazwa „Wisła” powstała przez zastąpienie w słowie Vistla liter tl polskim ł.
Słowo „Wisła”, podobnie jak sama rzeka na przestrzeni wieków, stało się jednym z symboli Polski. Powstawały o niej legendy, piosenki i utwory literackie. Pierwsze miasto leżące w biegu rzeki nosi nazwę Wisła, podobnie jak dwie inne wsie w województwie śląskim. Imię królowej polskich rzek noszą również różne kluby sportowe, np. w Krakowie, Puławach czy Płocku.
Przyroda Wisły
Wisła, wraz ze swoim dorzeczem, zajmuje obszar 2/3 powierzchni naszego kraju. W wielu miejscach udało się zachować jej naturalny, pierwotny charakter. Dolina Wisły przebiega przez wiele kompleksów leśnych, obejmuje różne obszary chronione: parki krajobrazowe, rezerwaty przyrody, obszary chronionego krajobrazu, obszary specjalnej ochrony ptaków i specjalne obszary ochrony siedlisk. Ponadto, obejmuje ją otulina Kampinoskiego Parku Narodowego. W wodach Wisły i bezpośrednio wpadających do niej rzek i potoków żyje około 43 gatunków ryb, 44 gatunków ssaków oraz 444 gatunków ptaków.
Woda w Wiśle jest stosunkowo dobrze natleniona i dość odporna na zamarzanie podczas zimy. Dodatkowo, płynąc wartkim strumieniem, wypłukuje z dna i brzegów glony i drobne zwierzęta. Czynniki te sprzyjają rozwojowi i żerowaniu ryb. W zależności od biegu, temperatury wody i ukształtowania koryta można tu spotkać wiele różnych gatunków. Do najpopularniejszych należą: leszcz, krąp, płoć, ukleja, okoń, jelec pospolity, jaź i miętus. Rzadziej występują tu: sum, boleń, brzana, kleń i sandacz.
Do największych ssaków parzystokopytnych zamieszkujących tereny nadwiślańskie zalicza się: dzika, łosia i sarnę. Dość powszechnie występują tu ssaki drapieżne, jak lis, kuna, norka, tchórz, łasica, gronostaj, wydra, oraz owadożerne: jeż, kret, ryjówka i rzęsorek rzeczek. Najliczniejszą grupę stanowią gryzonie: bóbr europejski, piżmak, nornica ruda, mysz, szczur wędrowny, nornik, wiewiórka i karczownik ziemnowodny. Nad Wisłą można też spotkać nietoperze (gacek brunatny, gacek szary, mroczek późny, nocek rudy) i zające.
Spośród 444 gatunków ptaków żyjących w samej dolinie Wisły, aż 180 wprowadza tu swoje lęgi. Występują tu gatunki zagrożone wyginięciem, jak derkacz, mewa (pospolita, siwa, czarnogłowa i żółtonoga), ostrygojad, podróżniczka, rybitwa (rzeczna, białoczelna, białowąsa i czarna), sieweczka (rzeczna i obrożna), szablodziób i śmieszka.
W korycie rzeki i na przylegających do niego obszarach występują następujące zbiorowiska roślin: podwodne, pływające, trawiaste, krzewiaste i lasy. W całym nurcie żyją glony, szczególnie okrzemki. Z roślin wodnych zakorzenionych można wymieć: rdestnicę (kędzierzawą, grzebieniastą i drobną), moczarkę kanadyjską, rogatka sztywnego, rzęśl wiosenną, wywłócznika okółkowego, włosienicznika (wodnego i krążkolistnego).
Wiślane łachy są porośnięte skąpą roślinnością trawiastą. Na brzegach występuje roślinność szuwarowa: babka wodna, jeżogłówka (zapoznana i gałęzista), knieć błotna, kosaciec żółty, manna jadalna, mięta (pieprzowa i nadwodna), mozga trzcinowata, niezapominajka błotna, pałka wąskolistna, sitowie leśne, szuwar, tatarak, turzyca, żabieniec, trzcinnik szuwarowy, rzeżucha gorzka i rukiew wodna.
W porastających koryto Wisły lasach łęgowych rosną drzewa takie jak, dąb, olcha, topola, jesion, wiąz i wierzba. W poszyciu dominują: bluszczyk kurdybanek, bodziszek cuchnący, chmiel zwyczajny, czyściec leśny, jeżyna popielica, kostrzewa olbrzymia, mozga trzcinowa, niecierpek pospolity, pokrzywa zwyczajna, tojeść rozesłana i wiązówka błotna.
Źródła zanieczyszczeń
W górnym biegu i dorzeczu Wisły największe zagrożenie dla stanu czystości wód stanowią kopalnie węgla kamiennego (okolice Górnego Śląska), huty, zakłady chemiczne (Oświęcim, Tarnów) i przemysłowe (Kraków).
Środkowy bieg rzeki jest w lepszej sytuacji, bowiem nie ma tu wielkich skupisk miejskich oraz ośrodków przemysłowych stanowiących źródła zanieczyszczeń. Kilka lat temu jednym z największych miast, które zanieczyszczało Wisłę była Warszawa. Obecnie, sytuacja w stolicy uległa znaczącej poprawie i wpadające do wody ścieki spełniają wszystkie wymagane normy.
W dolnym biegu Wisły największy problem stanowią zanieczyszczenia emitowane przez zakłady chemiczne we Włocławku i petrochemiczne w Gdańsku.
Dodatkowo, na całym biegu do wód przedostają się spływy zanieczyszczeń z pól uprawnych, zawierające głównie azot i fosfor, pochodzące z nawozów sztucznych.
Według danych Inspekcji Ochrony Środowiska w 2012 roku, za pośrednictwem Wisły, do Morza Bałtyckiego trafiła duża ilość metali ciężkich - 28,0 ton cynku, 70,0 ton miedzi, 26,1 ton ołowiu, 0,9 tony kadmu, 11,3 ton chromu, 25,2 ton niklu i około 200 kg rtęci.
Susze i powodzie na Wiśle
Polska leży w strefie klimatu umiarkowanego, który charakteryzuje się zmiennością pór roku. Zróżnicowane jest natężenie opadów, a roczne amplitudy temperatur przekraczają 450C. Dodatkowo, górny bieg Wisły jest zasilany rzekami o charakterze górskim. Wszystkie te czynniki powodują, że stan w wody w rzece w ciągu roku ulega zmianom.
Zjawisko suszy występuje w naszym kraju dość rzadko, jednak w latach 2012 i 2015 stwierdzono najniższy stan wód Wisły, od czasu jego systematycznego pomiaru. We wrześniu 2012 roku wodowskaz w Warszawie pokazywał poziom 58 cm, a w sierpniu 2015 roku – 57 cm.
W ciągu roku wody Wisły zazwyczaj gwałtownie wzbierają wczesną wiosną (marzec) i w lecie (lipiec). Pierwsze podnoszenie się poziomu rzeki występuje w jej dolnym i środkowym biegu i jest związane z wiosennymi roztopami. Latem poziom wody rośnie na górnym odcinku rzeki, a jego przyczyną są obfite opady występujące w górach. Powodzie mają tam charakter gwałtowny. Spływająca pod dużym spadkiem woda dokonuje zniszczeń zazwyczaj tuż przy brzegach i szybko wraca do koryta. Powodzie w środkowym i dolnym biegu rzeki nie są tak intensywne i dokonują zniszczeń przede wszystkim poprzez długotrwałe zaleganie wody na podtopionych terenach.
W historii wielokrotnie dochodziło do katastrofalnych powodzi na Wiśle, między innymi w latach: 1813, 1844, 1888, 1934, 1960, 1997, 2001, 2010. Zabezpieczeniami przed niekontrolowanymi wylewami są obwałowania przeciwpowodziowe brzegów rzeki i zbiorniki retencyjne, jak jezioro Goczałkowickie, jezioro Włocławskie. W dorzeczu funkcję tę pełnią: Świnna Poręba na Sawie oraz jeziora: Czorsztyńskie i Rożnowskie na Dunajcu i Solińskie na Sanie.
Handel wiślany
19. października 1466 roku, po trzynastoletniej wojnie z Krzyżakami, zawarto pokój w Toruniu, na mocy którego miasta pruskie nad Wisłą aż do jej ujścia w Gdańsku, weszły w skład Rzeczypospolitej. Dzięki temu pierwszy raz w historii cały żeglowny bieg Wisły trafił pod polskie panowanie. I choć dopiero w 1496 roku król Jan Olbracht, w przywilejach piotrkowskich oświadczył, że: „Postanowiliśmy, aby żegluga na rzekach Królestwa naszego w górę i w dół z wszelkiego rodzaju towarami była wolna dla wszystkich ludzi jakiegokolwiek stanu, zakazując wszelkie przeszkody i cła….”, to powszechnie przyjmuje się, ze właśnie rok 1467 był pierwszym rokiem wolnej żeglugi na Wiśle. Rozpoczął się wtedy ponad 300 letni „złoty okres” żeglugi wiślanej. W 1618 roku w porcie gdańskim zanotowano najwyższe ilości spławianych dolną Wisłą towarów. Na ten wywóz składało się przede wszystkim zboże (250 tys. ton), ale także drewno, potaż, smoła drzewna i inne produkty służące okrętownictwu. Ujście Wisły było wówczas głównym źródłem zaopatrzenia Europy Zachodniej, a Polskę określano mianem „spichlerza Europy i magazynu materiałów do budowy statków”. W latach 1740-1796 do portu gdańskiego wpływało około 1000 statków wiślanych rocznie, z czego blisko połowę stanowiły szkuty, a 20 proc. komięgi. W obrotach morskich z Gdańskiem dominowali Holendrzy, największa w tym okresie potęga morska świata.
W XV-XVII wieku głównymi ośrodki handlowymi i przeładunkowymi były przede wszystkim miasta położone nad Wisłą: Kraków, Sandomierz, Kazimierz Dolny, Warszawa, Zakroczym, Płock, Włocławek, Toruń, Chełmno i Grudziądz, natomiast ważniejszymi portami były: Pułtusk, Łomża i Tykocin.
Współcześnie, wraz z rozwojem komunikacji kolejowej i samochodowej, charakter Wisły jako traktu handlowego zanikł. W II połowie XX wieku transportowano nią jeszcze węgiel kamienny z Górnego Śląska do elektrowni i elektrociepłowni w Skawinie, Krakowie i Połańcu.
W lutym 2017 roku Polska przyłączyła się do porozumienia AGN (European Agreement on Main Inland Waterways of International Importance), sieci europejskiego systemu dróg wodnych. W przypadku Wisły dotyczą one:
- Drogi E40 - łączącej Morze Bałtyckie z Morzem Czarnym. W Polsce przebiega na Wiśle od Gdańska do Warszawy, a dalej Narwią i Bugiem do Brześcia, gdzie łączy się z drogą wodną prowadzącą przez Polesie do Dniepru.
- Drogi E70 – szlaku wodnego wschód-zachód łączącego Antwerpię z Kłajpedą. W Polsce droga ta przebiega na Wiśle, na odcinku 114 km częściowo pokrywając się z drogą E40. Prowadzi od ujścia Brdy w Bydgoszczy do Malborka, a następnie Nogatem i Zalewem Wiślanym do granicy z Rosją.
Pomimo wpisania Wisły do umowy AGN, jako drogi wodnej międzynarodowego znaczenia, nie są podejmowane żadne działania mające na celu spełnienie norm dotyczących, m.in. wymaganych głębokości tranzytowych. Czynniki te sprawiają, że żegluga wiślana uprawiana jest wyłącznie w zakresie transportu urobku z dna rzeki, przewozu towarów ponadgabarytowych oraz turystyki.
Oprac. Joanna Radziewicz
Literatura:
- Brzeski, Sz.: Wisła: królowa polskich rzek. Warszawa: Arystoteles, 2017.
- Wisła jako warsztat badawczy biologów: pr. zbior. pod red. Piotra Matyjasiaka i Jerzego Romanowskiego. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, 2011
- Barbaś, H.: Na Wiśle i nad Wisłą. Puławy: Muzeum Oświatowe w Puławach,
- rokwisly.pl
