Polskie tańce narodowe częścią naszej kultury

Szczegóły

Kategoria: Kultura i tradycje ludowe

Polskie tańce narodowe wywodzą się z kultury ludowej, ale w trakcie swego rozwoju historycznego tak się zmieniały, że obecnie niewiele mają wspólnego ze swoimi wiejskimi pierwowzorami. Zachowały jednak cechy charakterystyczne dla regionu, z którego się wywodzą. Pierwsze informacje o ich istnieniu zawarte w zachowanych nutach, pamiętnikach, kronikach sięgają wieku XV, a nawet wcześniej. Jednak nieznaczny materiał źródłowy nie pozwala precyzyjnie określić historii kształtowania się ich formy muzycznej i ruchowej oraz form pierwowzorowych.

Polskie tańce narodowe jako przejaw kultury związane były zawsze z określonymi środowiskami i spełniały określone funkcje. Istotną rolę w kształtowaniu ich formy muzycznej i tanecznej odegrały środowiska magnackie, szlacheckie, mieszczańskie, a także scena polska. Powiązane są z dziejami Polski, treściami patriotycznymi, walkami narodowo-wyzwoleńczymi, które przez prawie całe dziewiętnaste stulecie czyniły z nich symbol „polskości” narodu, którego państwa na mapie świata nie było.

Polskie tańce narodowe to tańce ludowe, które rozpowszechniły się na terenie całej Polski. Przyjmuje się wyróżnienie pięciu tańców o charakterze narodowym: Krakowiak, Polonez, Mazur, Oberek i Kujawiak oraz dwudziestu dwóch mniej znanych tańców ludowych, które w większości odeszły w zapomnienie.

Krakowiak uważany jest za najstarszy taniec narodowy, bowiem znany był już i tańczony w czasach Władysława Jagiełły, a w XVI i XVII wieku zyskał niezwykłą popularność wśród szlachty. To żywy taniec z okolic Krakowa, utrzymany w metrum 2/4 i w charakterystycznym, synkopowanym rytmie.

Nazwa tańca pochodzi z XVII wieku i odnosiła się do grupy tańców posiadających własne, lokalne nazwy: mijany, dreptany, ścigany, suwany, skalmierzak, przebiegany, szopieniak, wiśliczak i proszowiak. Pod koniec XVIII wieku charakterystyczne synkopowane (synkop to rodzaj zaburzenia metro-rytmicznego w toku utworu, wykorzystywany jako środek stylistyczny) rytmy Krakowiaka pojawiły się w muzyce symfonicznej, a na początku XIX w. taniec ten stał się popularny w muzyce scenicznej i instrumentalnej.

W muzyce ludowej Krakowiak rozpoczyna się przyśpiewką, opartą zwykle na 4 dwutaktowych frazach 6-zgłoskowych, wykonywaną przed tańcem (czasem rubato - chwiejność tempa wynikająca z dowolnego wydłużania i skracania dźwięków podczas wykonywania utworów), podejmowaną następnie przez kapelę, która nadaje jej skoczny rytm, a nieraz wprowadza motywy punktowane.

Tańczony jest w parach, ubranych w stroje krakowskie. Najbardziej znany pośród polskich strojów ludowych, będący w świecie symbolem polskości to strój Krakowiaków zachodnich z okolicy Bronowic.

 Utwory muzyczne oparte na ludowym Krakowiaku stworzyli, m.in. Fryderyk Chopin – Krakowiak op.14 na fortepian i orkiestrę (1828), Ignacy Paderewski – Krakowiak fantastyczny, Karol Szymanowski – Krakowiak na fortepian.

Polonez nie ustępuje wiekiem Krakowiakowi. Pochodzi od tańczonego wśród ludu tańca zwanego chmielowym. W zależności od regionu znany był jako: chodzony, pieszy, starodawny, łażony, mijany, dreptany, wolny, okrągły, powolny, gęsi, wielki lub po prostu taniec polski. Tańczony był przez lud wiejski i drobną szlachtę w czasie wesel, podczas oczepin. Z czasem przyjął się również na dworach,  początkowo jako forma parady szlachty przed królem. A około XVII w. stał się reprezentacyjnym tańcem narodowym podziwianym przez cudzoziemców i tańczonym również poza granicami naszego kraju. We Włoszech taniec miał nazwę la Polacca, a we Francji la Polonaise i to właśnie francuzom przypisuje się pochodzenie nazwy tego tańca. Nazwa polonez pojawiła się prawdopodobnie w XVIII wieku.

Polonez to taniec dostojny, uroczysty,  raczej powolny, akcent na raz, metrum ¾, tempo umiarkowane i jednostajne. Elegancji i gracji ruchów towarzyszą posuwiste kroki. Bardzo istotnym elementem tańca jest kadencja, będąca podkładem do wielokrotnie powtarzanego w trakcie tańca ukłonu. Do dziś pozostał tańcem, który otwiera wielkie i małe bale, a także studniówki i inne imprezy szkolne.

Polonezy pisali wielcy Polacy m.in.: Fryderyk Chopin, Stanisław Moniuszko. Polonezy komponowało również wielu zagranicznych kompozytorów, w tym Piotr Czajkowski, Wolfgang Amadeusz Mozart. Polonez zachował się również w kolędach: W żłobie leży, Dzisiaj w Betlejem, Bóg się rodzi, Serca ludzkie się radują czy niemieckiej kolędzie O Tannenbaum. Wśród muzykologów spotyka się opinie, że dopiero w XVIII ułożono teksty religijne do wcześniej znanych melodii tanecznych.

Równie reprezentacyjnym tańcem jak Polonez był taniec polski, znany od czasów królów z rodziny Wazów (XVI - XVII wiek) - Mazur. To taniec w żywym tempie i metrum 3/4 lub 3/8. Jego nazwa pochodzi od regionu Mazowsze, w którym od dawna na wsi tańczono na wiejskich zabawach mazurki. Taniec ten łączy podobieństwo z Mazurkiem i Oberkiem - w szybszym tempie i Kujawiakiem – w powolnym. W postaci stylizowanej występuje pod nazwą Mazurek. Jest dynamicznym, wesołym tańcem, który często był tańczony na szlacheckich dworach. Mężczyzna prowadzący w Mazurze to wodzirej.

Wśród tańców salonowych Mazur zdobył największą popularność w XIX w. Znany i tańczony był w całej Europie. W zależności od wielkości sali Mazura tańczy się z odpowiednim zestawem figur, o nazwach okrężna, namiotowa, łańcuchowa, arkadowa. Utwory wykorzystujące charakterystyczne cechy Mazura komponowali, m.in.:  Stanisław Moniuszko – Mazur z opery Halka, Mazur z opery Straszny dwór, Fryderyk Chopin, Aleksander Zarzycki.

Warto dodać, że Polonez prezentował jedną stronę cech polskiego charakteru narodowego, a Mazur stanowił ich uzupełnienie. Oba te tańce w swojej odmianie dworskiej, salonowej, towarzyskiej stanowiły do roku 1939 jeden z podstawowych punktów programu każdego balu.

Najmłodszymi wiekiem są Kujawiak i Oberek. W formie narodowej wykształciły się w drugiej połowie XIX wieku. W tej też formie Oberek trafia do warszawskich salonów mieszczańskich na początku XX wieku. Kujawiak osiąga salonową popularność dopiero w okresie dwudziestolecia międzywojennego.

Oberek zwany też obertasem, obyrtanym, zawijaczem, to najszybszy z tańców narodowych. Dopiero przy końcu XIX wieku stał się tańcem różnych warstw społecznych, chociaż pierwsze wzmianki o „obertasie” pochodzą z wieku XVII. Jego cechy to: bardzo szybki, w drobnych wartościach rytmicznych, wesoły, żywy, skoczny, metrum 3/8, akcenty podobne jak w Mazurze. Popularny na wsi w wielu regionach Polski, szczególnie lubiany na Mazowszu i Radomszczyźnie. W swoim naturalnym kontekście (zabawy, wesela) zaczął zanikać w II połowie XX wieku, obecnie tańczony wyjątkowo na weselach, tylko przez starszych i na ich życzenie. Tańcowi towarzyszyły często przyśpiewki, okrzyki i przytupy.

Kobieta tańczy cały czas krokiem zasadniczym. Mężczyzna urozmaica taniec wplatanymi doń mocniejszymi stąpnięciami, przytupami, przysiadami, przykucami lub hołubcami.

W twórczości kompozytorskiej istnieją oberki instrumentalne lub wokalno-instrumentalne, spotykamy je w formie mazurków m.in. u F. Chopina, H. Wieniawskiego 

Kujawiak wywodzi się z kujawskich obrzędów weselnych. Jego nazwa po raz pierwszy pojawiła się w 1827 roku. Ludowe nazwy tego tańca, to śpiący i kolebany. Cechy: powolny, spokojny, w metrum ¾, kolebany, melodia utrzymana jest najczęściej w tonacji minorowej, jest liryczna i nastrojowa, nadaje tańcowi zalotny charakter. Kroki taneczne oparte są głównie na łagodnym chodzie i obrotach, jedynie muzyczne akcenty na koniec frazy podkreślane są przez mocniejsze przytupywania.

Niektórzy mówią, że melodia tego tańca odzwierciedla kujawski krajobraz – szeroki i spokojny. Ruchy taneczne są wolne, posuwiste, pary spokojnie się obracają i lekko kołyszą. Najstarsze opracowanie Kujawiaka pochodzi z ok. 1830 r. Znane są opracowania, m.in. Henryka Wieniawskiego.

Historyczne więzi polskich tańców narodowych stanowią wyznacznik „polskości” także dzisiaj, w obliczu wielkich przemian społeczno-politycznych w Europie. Atrakcyjne ruchowo, z ciekawą muzyką, są dla tańczących wyśmienitym sposobem wyżycia się i zabawy. Do dziś przeprowadzane są różnego rodzaju turnieje taneczne, czy kursy prowadzone przez wybitnych nauczycieli, które w doskonały sposób propagują polskie tańce narodowe, będąc nośnikami gwarantującymi ich ciągły rozwój i zjednującymi jednocześnie rzesze sympatyków do ich uprawiania.

Oprac. Aleksandra Szymańska

 Źródła:

• Kolberg, Lud: jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce, Kraków, 1887-1890
• Nowak, Taniec narodowy w polskim kanonie kultury: źródła, geneza, przemiany, Warszawa 2016
• Socha, Oberek, obereczek, Łomża 2014
• taniecludowy.pl

• Następny artykuł